۲۳۵ روز «کم‌سیاه» در پایتخت چگونه رقم خورد؟

 جراحی مختصری که در ترافیک تهران صورت گرفت، اگرچه یک مداخله محدود به شمار می‌آید، اما آثار قابل اندازه‌گیری آن سبب شده موفقیت مدیریت شهری در اولین گام مهار آلودگی هوا آشکار شود. اجرای طرح ترافیک جدید تهران البته جزئی از این جراحی مختصر به شمار نمی‌آید؛ چراکه از یکسو محدوده کوچکی از شهر را پوشش داده و از سوی دیگر ارقامی که به‌عنوان تعرفه تردد در این محدوده منظور شده است با وجود بیشتر بودن نسبت به تعرفه سال گذشته، همچنان فاقد بازدارندگی کافی برای استفاده‌کنندگان از خودروی شخصی است.

جراحی محدودی که در این گزارش مورد ارزیابی قرار گرفته، حاصل عزم مجموعه مدیریت ترافیک شهر تهران برای اجبار بیش از چهار میلیون خودروی شخصی در حال تردد در پایتخت به انجام معاینه فنی است. البته در این میان طبق قانون فعلی خودروهای جدید تا ۴ سال از انجام معاینه فنی معاف هستند. سهم منابع متحرک یعنی انواع خودروهای در حال تردد در شهر تهران از کل آلایندگی منتشر شده در هوای پایتخت حدود ۸۰ درصد برآورد می‌شود. این در حالی است که گزارش‌های رسمی حاکی است، عمده علت مردودی خودروها در آزمون معاینه فنی، آلایندگی بیش از حد مجاز بوده است.

اجبار به اخذ گواهی معاینه فنی از سوی تمام خودروهای در حال تردد در سطح شهر تهران که از ابتدای آبان ماه عملیاتی و پس از دو هفته اجرای ارشادی، از نیمه آبان با جریمه متخلفان از سوی پلیس راهنمایی و رانندگی همراه شده است، در ادامه فاز اول این طرح که از پاییز سال ۹۵ کلید خورد، عملیاتی شده است. در فاز اول این طرح برخورداری از گواهی معاینه فنی صرفا برای خودروهایی که قصد تردد در محدوده زوج و فرد را داشته‌اند، الزامی شد و پس از گذشت دو سال، فاز بعدی آن با تسری کنترل معاینه فنی خودروها برای تمام خودروهای در حال تردد در تمام شبکه معابر خودرویی تهران به شکل ۲۴ ساعته و هفت روز هفته اخیرا کلید خورده است. منظور کردن جریمه ۵۰ هزار تومانی برای هر یک روز تردد بدون معاینه فنی در سطح شهر، ضمانت اجرایی موفقیت طرح مدیریت شهری برای کاهش آلودگی هوا در نیمه دوم امسال بوده است؛ کمااینکه برخورداری از معاینه فنی معتبر یک الزام قانونی است که از سال‌ها پیش وجود داشته، اما از آنجاکه به شکل مکانیزه قابل کنترل نبود، صرفا با خودروسوارانی که بابت تخلفات دیگر متوقف می‌شدند و پس از کنترل مدارک، فقدان معاینه فنی آنها احراز می‌شد، برخورد قانونی و اعمال جریمه صورت می‌گرفت. اما با تجهیز تمام سطح شهر به دوربین‌های پلاک‌خوان و اتصال به سامانه یکپارچه معاینه فنی (سیمفا) امکان کنترل مکانیزه معاینه فنی خودروها برای پلیس فراهم شده و شهروندان مطلع شده‌اند که دیگر راهی برای فرار از اخذ معاینه فنی ندارند و ناگزیرند سطح آلایندگی خودروی خود را با سطح مجاز تست‌های معاینه فنی تراز کنند.

از سوی دیگر عزم مدیریت شهری برای کنترل معاینه فنی خودروهای دیزلی نیز یک اتفاق نادر محسوب می‌شود که در بهبود کیفیت هوا نسبت به سال گذشته بی‌تاثیر نبوده است. با اجرای طرحی موسوم به «باربرگ» از ابتدای آبان ماه، تمام خودروهای سنگین حمل بار موظف شده‌اند برای تردد در سطح شهر مجوز باربرگ از شهرداری تهران دریافت کنند و صدور باربرگ نیز به داشتن گواهی معاینه فنی منوط شده است. هر چند آمار رسمی از میزان پایبندی دارندگان خودروهای سنگین به این مقررات اعلام نشده است، اما اطلاع‌رسانی درباره هر دو وجه طرح کنترل معاینه فنی برای خودروهای سنگین و سبک از اوایل تابستان سبب شد روند مراجعه به مراکز معاینه فنی از همان زمان شکل بگیرد که تاکنون نیز ادامه یافته است.  نتیجه این جراحی مختصر با اجرای فاز دوم طرح ضدآلودگی شهرداری تهران به کاهش محسوس روزهای سیاه و آلوده به ذرات معلق پایتخت در مدت سپری شده از سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۶ منجر شده است. بازتاب اولین جراحی ترافیکی تهران در ۲۳۵ روز سپری شده از ابتدای امسال تا ۲۰ آبان ماه نشان می‌دهد طی این مدت تهرانی‌ها ۱۳ روز هوای پاک تنفس کردند و هیچ روزی وضعیت هوا قرمز نبوده است. این در حالی است که در مدت مشابه سال ۹۶ فقط ۱۰ روز پاک در تهران رقم خورد و یک روز ناسالم برای عموم جامعه نیز ثبت شد. به این ترتیب تعداد روزهای سالم در این مدت نسبت به پارسال با ۸ روز افزایش همراه بوده و به ۱۹۵ روز رسیده است. افزون بر این تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس همچون زنان باردار، کودکان، سالمندان و بیماران قلبی و عروقی نیز با ۱۰ روز کاهش در ایام سپری شده از سال جاری در مقایسه با مدت مشابه پارسال همراه بوده است؛ به‌طوری که امسال تهرانی‌ها طی ۲۳۵ روز نخست سال ۲۷ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس را تنفس کرده‌اند. شاخص کیفیت هوا عددی است که بر اساس غلظت آلاینده‌ها در جو محاسبه و اعلام می‌شود. در صورتی که این شاخص بین ۱ تا ۵۰ باشد کیفیت هوا «پاک» اعلام و با رنگ سبز در نمودارها نمایش داده می‌شود. شاخص بین ۵۱ تا ۱۰۰ به منزله هوای سالم (زرد) و شاخص بین ۱۰۱ تا ۱۵۰ به معنای ناسالم شدن هوا برای گروه‌های حساس (نارنجی) است. همچنین در صورتی که شاخص از ۱۵۱ تا ۲۰۰ باشد، کیفیت هوا «ناسالم» برای عموم جامعه و وضعیت قرمز خواهد بود.

بررسی روند تغییرات شاخص کیفیت هوای تهران حاکی است، وضعیت هوا در مدت سپری‌شده از پاییز امسال بهبود محسوسی نسبت به نیمه اول امسال نیز داشته است که نشان می‌دهد هرچه به زمان اجرای طرح کنترل معاینه فنی نزدیک‌تر شده‌ایم و خودروهای بیشتری برای اخذ این گواهی اقدام کرده‌اند، از غلظت آلاینده‌های منتشر شده در هوا نیز کاسته شده است.  در مهر امسال تهرانی‌ها دو روز هوای پاک و ۲۸ روز هوای سالم را تجربه کردند و این در حالی است که در مهر سال گذشته تعداد روزهای پاک فقط یک روز بوده و بقیه روزها نیز هوا سالم بوده است. همچنین در ۲۰ روز سپری‌شده از ابتدای آبان ۳ روز پاک، ۱۶ روز سالم و یک روز ناسالم برای گروه‌های حساس ثبت شده است. این در حالی است که در مدت مشابه پارسال نه تنها هیچ روز پاکی در پایتخت رقم نخورد، بلکه تعداد روزهای سالم فقط دو روز بوده است. پایتخت‌نشینان در ۲۰ روز نخست آبان سیاه سال گذشته ۱۶ روز ناسالم را برای گروه‌های حساس و یک روز ناسالم را برای عموم جامعه پشت سر گذاشتند. مشاهده نمودار منتشر شده در این گزارش نیز به خوبی نشان می‌دهد وضعیت هوای پایتخت در پاییز امسال به شکل محسوسی نسبت به پاییز سال گذشته بهبود یافته است.

البته آلودگی هوا متاثر از پارامترهای گوناگونی است که کیفیت سوخت و سلامت خودروها بخشی از آنها است. افزون بر این نباید از اثر شرایط جوی بر کیفیت هوا غافل شد. قطعا بخشی از بهبود کیفیت هوا در پاییز امسال تحت تاثیر بارش بیشتر در برخی از ایام که منجر به تلطیف هوا شد و البته سرمای کمتر در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته است که سبب شد شاهد بروز پدیده اینورژن در سطح گسترده نباشیم. به گزارش «دنیای اقتصاد»، به نظر می‌رسد در شرایطی که با انجام یک جراحی محدود آثار قابل اتکای کاهش آلودگی هوا به شکل ملموسی مشاهده شد، زمان آن رسیده که جراحی اصلی انجام شود. در همین یک سال اخیر صحبت از انجام این جراحی اصلی بارها به میان آمد، اما جسارت انجام آن در مدیریت شهری و به ویژه عنصر اصلی تصمیم‌گیر درباره آن یعنی شخص شهردار، وجود نداشت.  این جراحی اصلی وضع عوارض تردد در معابر شهر تهران است که یک عامل اصلی برای افزایش هزینه تردد با خودرو شخصی محسوب می‌شود و از ترددهای زائد شهروندان که به ترافیک و آلودگی می‌انجامد، می‌کاهد.تصمیم درباره وضع عوارض تردد در کل سطح شهر می‌تواند به یکباره اتخاذ نشود. در گام اول می‌توان آنچه که در سال گذشته از سوی شورای عالی ترافیک نیز به تصویب رسید، اما به اجرا نرسید را عملیاتی کرد و آن اخذ عوارض تردد از ۱۰ بزرگراه اصلی و پرتردد شهر تهران است که در محدوده زوج و فرد واقع شده‌اند. تصمیم‌سازان ترافیکی با این اعتقاد که محدودیت تردد خودروها نباید بر اساس شماره پلاک باشد، بلکه باید مبتنی بر میزان هزینه‌ای که از بابت آلودگی به شهر تحمیل می‌کنند، از آنها عوارض دریافت شود، تعرفه تردد در محدوده زوج و فرد را پیشنهاد کردند اما از آنجا که مدیریت واحد بر ترافیک تهران حاکم نیست، در فضای مدیریت دوگانه فعلی پلیس به‌عنوان یکی از ارکان مدیریت ترافیک با اجرای این طرح مخالفت کرد.

انتظار از شهردار آینده تهران این است که قدرت اقناع ارکان دخیل در مدیریت ترافیک را برای اجرای تجربه‌های جانی اخذ عوارض تردد در تهران داشته باشد و پیشبرد و به سرانجام رساندن این موضوع را که راه حل اصلی کاهش ترافیک و آلودگی هوا است، وظیفه اصلی خود بداند. هر چند نباید فراموش کرد اعمال محدودیت برای تردد خودروهای شخصی و افزایش هزینه استفاده از خودرو برای سفرهای روزانه شهری زمانی عملیاتی و قابل اجرا است که همزمان توسعه حمل و نقل عمومی انبوه‌بر، سریع و ارزان نیز دنبال شود.