پرنوسان‌ترین سال تاریخ بورس تهران؛ 97 سال شدیدترین رشدها وسهمگین‌ترین افت‌های روزانه

 شروع هراسان بازارها

اقتصاد ایران سال ۹۷ را توام با شتاب تند بهای ارزها برای ثبت رکوردهای تازه آغاز کرد. بروز نارضایتی‌های اجتماعی در زمستان سال ۹۶ از یکسو و بلاتکلیفی ناشی از خروج یا عدم خروج آمریکا از برجام دو عامل عمده نگرانی بازارها بود. ترکیب این عوامل در آن مقطع زمانی ضمن تحمیل عدم قطعیت‌های اقتصادی به دارندگان پس‌اندازهای ریالی، میل شدیدی برای تقاضای دارایی‌های امن نظیر ارز و طلا پدید آورد و قیمت‌ها را روی ریل رشد فزاینده گذاشت. این روند با سرعت کمتری در بازار مسکن هم خودنمایی کرد و همزمان بورس تهران توام با احتیاط در مسیری کم‌نوسان پیش می‌رفت. در همین دوره بود که سیاست‌گذار برای مهار روند پرتب‌وتاب قیمت‌ها در تصمیمی غیرمنتظره، بهای ارزها را روی نرخ واحدی تثبیت کرد تا به این بهانه جلوی رشد افسارگسیخته قیمت‌ها در بازارهای دارایی، خاصه بازار ارز و سکه را بگیرد.

در فضای ملتهب آن روزها، هر دلار آمریکا با نرخ بی‌سابقه ۶ هزار تومانی در بین معامله‌گران بازار آزاد دست‌به‌دست می‌شد. به همین دلیل، سیاست‌گذار شامگاه بیست‌ویکم فروردین‌ماه، نرخ واحد ۴۲۰۰ تومانی را برای دلار اعلام و خرید و فروش با سایر نرخ‌ها را غیررسمی و ممنوع کرد. همزمان معاملات بازار آتی سکه با انگ سیگنال‌دهی به بازار نقدی و التهاب‌آفرینی، از سوی سیاست‌گذار دچار محدودیت شد و فولادسازان ملزم شدند تا محصولات خود را متناسب با نیازهای داخلی در بورس کالا و با قیمت‌های دستوری به فروش برسانند.تبعات این تصمیمات تا چندین ماه در قالب تقاضای کاذب برای ارزها و سکه‌های ارزان‌تر از قیمت بازار و همچنین شکل‌گیری رانت کالایی و خدماتی(سفر خارجی) پدیدار شد. انکار دینامیسم بازار در آن دوره نه‌تنها سیاست‌گذار را به هدف مطلوب نزدیک نکرد بلکه در نهایت موجب برآشفتن نظام ارزی و بازتاب مخرب آن در مقیاسی وسیع در اقتصاد کشور شد. تب تقاضا حتی با پیش‌فروش سکه و فروش ارز ارزان هم فرونکاست و در این میان، بسیاری از دارندگان دارایی‌های نقد از شکاف قیمت‌های رسمی و آزاد کمال بهره را بردند و ذخایر ارزی و طلایی بانک مرکزی هدر رفت.

 برجام؛ نقطه عطف حرکت سهام

دومین رویداد مهم و اثرگذار بر بازار سهام خروج یکجانبه آمریکا از برجام در میانه‌های اردیبهشت‌ماه بود. پس از تحمیل نرخ‌های دستوری به بازار ارز در اولین ماه سال ۹۷، نگرانی درخصوص عواقب خروج آمریکا از برجام هم ریسک حضور در بازار سهام را بیشتر کرده بود. به همین دلیل، سرمایه‌های خرد به‌طور تقریبا پیوسته از جریان معاملات خارج شدند و متعاقب آن از ارزش سهام بورس تهران نیز کاسته شد. نماگر اصلی سهام با افزایش نااطمینانی‌ها در این دوره عقبگردی ۴ کانالی را تا پیش از خروج رسمی آمریکا از توافق هسته‌ای به ثبت رساند و از سطوح بالای ۹۶ هزار واحد در اولین روز کاری سال به کمترین ارتفاع یک سال اخیر، یعنی سطح ۹۲ هزار واحد در میانه اردیبهشت رسید و همزمان حدود ۳۲۰ میلیارد تومان از سرمایه‌های خرد از جریان معاملات سهام خارج شد.

اما درست پس از خروج آمریکا از برجام، بورس تهران تعادل روانی خود را تا حدودی بازیافت و روند قیمت‌ها توام با بهبود ارزش معاملات تغییر کرد. تا پیش از آن، فعالان سهام به دلیل ابعاد نامشخص این رویداد، به ارزندگی سهم‌ها توجهی نشان نمی‌دادند و در فضای پرمخاطره در انتظار بهبود شرایط، بیشتر ناظر تحولات بودند. اما از آن پس بود که هیجانات کاذب در بازارها، چه ارز و چه سهام، تا حدود زیادی فروکش کرد. به این ترتیب، ضمن تقویت تقاضا برای سهم‌های اصطلاحا بنیادی، شاخص کل سهام گام در مسیر صعودی گذاشت و بازارهای ارز و سکه نیز وارد دوران کوتاهی از استراحت شدند تا اینکه تابستان پرماجرای بازارها فرارسید.

 تابستان پرهیاهوی تالار شیشه‌ای

خروج آمریکا از برجام نه تنها نظم ذهنی بازارها را برآشفت، بلکه بهانه‌ای را به دست برخی از تصمیم‌سازان اقتصادی داد تا سیاست‌های ناکارآی خود را پشت هاله تحریم‌ها پنهان کنند. غافل از آنکه حجم انبوه نقدینگی که تا آن زمان در قالب سپرده‌ درحبس نظام بانکی بود، به سمت بازارهای دارایی سرازیر شد و شاخص بهای ارز، طلا و سهام را وارد دور تازه‌ای از موج‌های سهمگین صعودی کرد. در واقع، در روزهای پایانی فصل بهار بود که بورس تهران از رخوت چندین ماهه به در آمد و شاخص کل طی تنها ۱۰ جلسه کاری-از بیست‌ویکم خرداد تا چهارم تیرماه- بازدهی خیره‌کننده ۲۰ درصدی را به نمایش گذاشت. جاماندن بازارها در قیاس با نقدینگی موجود در اقتصاد موجب شد تا پول‌های داغ برای گریز از تورم از بازار پول به سمت بازارهای سهام، ارز، سکه و مسکن هجوم بیاورند.ورود پول‌های تازه به بورس تهران، شاخص کل سهام را در این مقطع زمانی به رقم بی‌سابقه ۱۱۵ هزار واحدی رساند و ارزش معاملات خرد به رکورد تازه ۹۲۰ میلیارد تومان دست یافت. این موج را می‌توان اولین رالی پرسرعت بازار سهام طی سال ۹۷ دانست.

پس از این موج، شاخص کل سهام به دوره کوتاهی از اصلاح و استراحت رفت و طی معاملات تیرماه نوسان تقریبا صفر درصدی را ثبت کرد. اوج‌گیری تنش‌های تجاری چین و آمریکا در این دوره در توقف مسیر پرشتاب سهام و اصلاح نسبی از اوج ۱۱۵ هزار واحدی به ارتفاع ۱۰۸ هزار واحدی در پایان تیرماه نقش قابل توجهی داشت. حتی برگزاری پرتردد مجامع سالانه شرکت‌ها برای تقسیم سود و انتشار گزارش‌های فصلی عملکرد بنگاه‌های بورسی در سایه ریسک بازارهای جهانی قرار گرفت. آغاز عملی جنگ تجاری بین چین و آمریکا (وضع نخستین مرحله از تعرفه‌های وارداتی آمریکا علیه کالاهای چینی) و بروز عواقب آن در افت قابل ملاحظه قیمت جهانی مواد خام و همچنین مساله تحریم‌های غیرنفتی از ریسک‌های مهمی بودند که به‌عنوان عوامل بازدارنده، جلوی حرکت رو به رشد بورس کالامحور تهران را گرفتند. از طرفی، ابهام در سیاست‌های ارزی دولت و تاخیر در راه‌اندازی بازار دوم ارز احتیاط را در بین اهالی سهام بیشتر کرد. با وجود این، عملکرد قابل قبول شرکت‌های بورسی برای فصل بهار پایه‌های رشد بنیادی سهم‌ها را برای رالی بعدی بورس تهران در مرداد مستحکم کرد. در ماه میانی تابستان بود که موج قوی‌تری از رشد قیمت در بازار سهام پدیدار شد. راه‌اندازی بازار دوم ارز و صدور مجوز برای عرضه ارز صادرکنندگان بزرگ بورسی از مهم‌ترین اتفاقات اثرگذار در راستای استقبال سرمایه‌های خرد از سهام در موج صعودی دوم بود. بروز اولین نشانه‌های عقب‌نشینی سیاست‌گذار از سیاست ارزی و تجاری(نرخ واحد ۴۲۰۰ تومانی برای دلار) گشایشی در بازارها به وجود آورد که حاصل آن رشد ۲۶ درصدی شاخص کل بورس تهران در مردادماه بود.

 عواقب بورسی اشتباه سیاست‌گذار

یکی از آثار بلافصل سیاست ارز ترجیحی در تابستان، هجوم واسطه‌گران برای خرید محصولات پایه در بورس کالا بود. چند‌نرخی بودن ارز و دستورالعمل وزارت صمت مبنی بر تعیین قیمت عرضه محصولات فلزی و پتروپالایشی در بورس کالا براساس نرخ تسعیر ارز رسمی بانک مرکزی و اعمال محدودیت در سقف رقابت، سازوکارهای عملیاتی بورس کالا را مختل و فضای رانتی مخربی را به ضرر تولیدکنندگان واقعی ایجاد کرد. مطابق بررسی‌های سایت تحلیلی «دنیای بورس»، تنها در معاملات تیرماه بورس کالا رانت ۲ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومانی در بورس کالای ایران به وجود آمد.

 اما در ادامه با راه‌اندازی بازار دوم تا حدودی فضا برای صادرکنندگان بزرگ بورسی برای جبران تورم به وجودآمده از طریق فروش ارزهای خود با نرخ‌های میانه(حول دلار ۷۵۰۰ تومان) فراهم شد. صادرکنندگان بزرگ بورسی و دیگر سهم‌های مرتبط که نرخ محصولاتشان با قیمت‌های دستوری تعیین می‌شد، اما بازار سهام با وجود گشایش نسبی در چنبره سیاست‌های نادرست ماند. پافشاری نهاد قیمت‌گذار برای نرخ‌گذاری محصولات پایه در بورس کالا یکی از موانع رشد سهام وابسته در بورس کالامحور تهران طی دوره بعد بود که سرانجام پس از فساد گسترده، سیاست‌گذار را وادار به اصلاح سیاست‌های ارزی و تجاری خود کرد. به این ترتیب، در شهریورماه به تدریج سقف قیمت عرضه محصولات مسی، فولادی و پتروپالایشی برداشته شد و فضا برای آخرین رالی قدرتمند سهام در روزهای پایانی تابستان و در کل سال ۹۷ به وجود آمد.پایان عرضه ارزان محصولات کالایی در این دوره استقبال از سهام وابسته را در بورس تهران تشدید کرد. به این ترتیب، از بیست‌وهفتم شهریور شاخص کل سهام در قالب موج قدرتمندی طی تنها ۸ روز کاری حدود ۳۸ هزار واحد(معادل ۲۴ درصد) ارتفاع گرفت و در قله تاریخی ۱۹۵ هزار واحد ایستاد.  تغییر ریل سیاست‌های ارزی و تجاری چنان تاثیری بر سودآوری سهم‌های مرتبط در بورس تهران داشت که میزان ورود سرمایه‌های خرد را طی ۱۰ روز به رقم چشمگیر ۳ هزار میلیارد تومان رساند.

تقریبا تمام نمادها با هجوم سرمایه‌های خرد با صف‌های طولانی خرید مواجه شدند. شرایط به گونه‌ای پیش رفت که در نهمین روز مهرماه (یعنی روز تاریخی بورس تهران) ارزش معاملات به رقم بی‌سابقه ۲ هزار میلیارد تومان رسید. ترس از کاهش پیوسته ارزش ریال از مهم‌ترین عوامل حرکت سرمایه‌ها به سمت سهام بود که در مواردی بدون توجه به ارزندگی سهم‌ها به جریان معاملات پیوست که به‌زعم بسیاری از تحلیلگران قیمت را در طیفی از نمادها با حباب مواجه ساخت.اما لزوم اصلاح طبیعی قیمت‌ها پس از رشدهای خیره‌کننده با عقبگرد بهای ارزها در بازار آزاد و همچنین تعدیل مثبت نرخ ارز برای محاسبه خوراک واحدهای پتروشیمی آغاز شد و روند افزایشی شاخص کل با فشار عرضه در سهام گروه پتروشیمی به‌عنوان بزرگ‌ترین صنعت بورسی و سرایت آن به کل صنایع، متوقف شد و در مسیر برگشت قرار گرفت.

  شروع تحریم‌ها و تلاطم‌های جهانی

پس از فروکش تب خرید در بورس تهران و عقبگرد شاخص کل از اوج تاریخی از دهم مهرماه، بازار سهام رفته‌رفته به پیشواز دور نهایی تحریم‌ها در میانه آبان رفت. در پی این اتفاق، انتشار گزارش‌های میان‌دوره‌ای در پایان مهرماه عامل مهمی بود که تا حدودی از سهم‌های بنیادی حمایت کرد. اما یک روز مانده به شروع تحریم‌های نفتی، رئیس‌جمهوری آمریکا در تصمیمی غیرمنتظره هشت مشتری نفت ایران را معاف از تحریم‌ها دانست. تبعات این تصمیم به سقوط بهای جهانی نفت و ثبت یکی از طولانی‌ترین دوره‌های نزولی این بازار انجامید. پیش از این، شاخص‌های نفتی به دلیل تحریم‌های نفتی ایران گارد صعودی داشتند و بسیاری قیمت‌های ۱۰۰ دلاری را برای طلای سیاه در پایان سال ۲۰۱۸ برآورد می‌کردند. اما اعطای معافیت‌های نفتی از یکسو و بروز اولین نشانه‌های منفی جنگ تجاری بین چین و آمریکا سبب شد نه تنها بهای نفت دچار افت شود، بلکه قیمت سایر مواد خام نیز در مسیر نزولی قرار بگیرد.برآیند این رویدادها موجب تشدید نااطمینانی اهالی بازار و خروج سرمایه‌های خرد از جریان معاملات بورس تهران شد. وزن‌دهی بیش از اندازه به اثر واقعی تحریم‌ها هم فشار بر قیمت سهام را مضاعف کرد تا شاخص کل سهام طی کمتر از سه ماه(از نهم مهرماه تا اولین روز زمستان) ۲۱ درصد پایین‌تر از قله تاریخی خود قرار بگیرد.

  تغییر ذائقه بازار و نمایش ضعیف سهام

یکی از تبعات منفی تحریم‌ها و تلاطم بازار جهانی، تغییر ذائقه اهالی بورس تهران و حرکت حجم انبوهی از سرمایه‌های خرد به سمت سهم‌های مستعد برای سفته‌بازی و وزن‌دهی بیش از اندازه و غالبا غیرتحلیلی به تورم دارایی‌ها بود. پیشتازی صنایعی چون بانک‌ها یا خودرویی‌ها با طرح موضوعاتی چون افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی دارایی‌ها پیشران اصلی حرکت بازار سهام در این دوره بود. از طرفی، سهم‌های اصطلاحا دلاری در شرایط نامطمئن بازار جهانی با تقویت جریان اطلاعات و انتشار گزارش‌های ماهانه و میان‌دوره‌ای دوره‌هایی از رشدهای کم‌رمق را تجربه کردند. با وجود این، شاخص کل سهام نتوانست از نوسان در منطقه مرده عبور کند و طی تقریبا چهار ماه پایانی سال شاهد نمایشی ضعیف از سهام و بروز موج‌های متناوب و رفت و برگشتی باشیم.

  اسفند طلایی سهام

چنان که گفته شد شاخص کل سهام پس از عقبگرد از اوج تاریخی خود در مهرماه وارد مسیر فرساینده‌ای شد که برای حدود سه ماه و نیم(از ابتدای آذر تا نیمه اسفند) در محدوده ۱۵۵ تا ۱۶۵ هزار تومان نوسان داشت. اما پس از تخلیه تمام آثار واقعی و روانی ریسک‌ها در بازار، طی روزهای پایانی سال شاهد جهت‌گیری مثبت معامله‌گران و رشد پیوسته شاخص کل برای ۹ روز کاری متوالی بودیم. دریافت سیگنال‌های مساعد از مذاکرات صلح تجاری بین چین و آمریکا و بازتاب آن در رشد محسوس قیمت جهانی کالاها در کنار حمایت اوپک از بهای نفت به تدریج مورد توجه اهالی بورس تهران قرار گرفت و در معاملات سهم‌های وابسته هم بروز و ظهور پیدا کرد. در چنین شرایطی بود که سهامداران خرد با حضور پررنگ در سمت خرید، طی هفت روز کاری حدود ۲۰۰ میلیارد تومان بر میزان مالکیت خود افزودند و شاخص کل بورس تهران را پس از حدود چهار ماه، به بالای مرز ۱۷۵ هزار واحد ارتقا بخشیدند. ترکیب این نیروها سبب شد تا بازدهی بورس تهران در اسفند به ۱۲ درصد نزدیک شود و به این ترتیب، طلایی‌ترین اسفند تاریخ بورس تهران در کارنامه این بازار ثبت شود.

  بورس ۹۷ از دریچه آمار

نماگر اصلی بورس تهران از ابتدای سال در قالب سه رالی پرسرعت در نهمین روز مهرماه ضمن بازدهی ۱۰۳ درصدی از ابتدای سال، در اوج تاریخی خود یعنی ارتفاع ۱۹۵ هزار و ۴۸۰ واحد ایستاد؛ سپس با اجرای تحریم‌ها و بروز تلاطم‌های جهانی، مسیری فرساینده را پیمود. این نماگر در سقوطی ۲۱ درصدی از اوج، در نخستین روز زمستان به کانال ۱۵۴ هزار واحدی تنزل یافت. پس از آن وارد موج‌های متناوبی از صعود و نزول شد تا اینکه طی روز گذشته در حالی که تنها یک روز کاری تا پایان سال باقی‌مانده بود، روی عدد ۱۷۵ و ۸۹۹ واحد جا خوش کرد و بازدهی ۸۳ درصدی را از ابتدای سال ثبت کرد. متوسط ارزش روزانه معاملات خرد هم ضمن ثبت رکورد تاریخی، در مقایسه با سال قبل افزایشی ۲۵۱ درصدی را به نمایش گذاشت.

افزون بر این، در شرایطی که تا روز تاریخی بورس تهران در نهم مهرماه، حدود ۵ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان پول از سوی سهامداران حقیقی به جریان سهام پیوسته بود، در نیمه دوم سال با خروج تدریجی سهامداران خرد از بازار، این رقم به ۳ هزار و ۴۵۰ میلیارد تومان کاهش یافت. به بیان دیگر، در نیمه دوم سال حدود ۲ هزار و ۱۵۰ میلیارد تومان سهم از سرمایه‌های خرد از جریان معاملات خارج شد. در این سال ۲۱ عرضه اولیه انجام شد که ۱۵ شرکت از کل این تعداد در فرابورس و ۶ نماد در بورس تهران عرضه شد.تا پایان معاملات دیروز، متوسط قیمت در ۳۵ صنعت از صنایع بورسی طی این سال افزایش یافت و دو گروه بورسی نیز با عقبگرد شاخص مواجه شدند. ۱۳ صنعت بورسی در سال ۹۷ بازدهی بالای ۱۰۰ درصدی را به نمایش گذاشت و ۱۰ گروه بازدهی متوسط ۵۰ تا ۱۰۰ درصد را به ثبت رساندند. عنوان پربازده‌ترین صنایع بورسی نیز به گروه‌های کوچک زراعت، محصولات چوبی، استخراج سایر معادن و گروه معدنی تعلق گرفت که بازدهی‌های ۱۶۸ تا ۱۷۷ درصدی را رقم زدند.