جزئیات آخرین بررسی‌هادرباره روند فرونشست پایتخت؛ آیا تهرانی‌ها باید نگران باشند+نقشه

شدت فرونشست زمین در تهران ۱۴۰۰ به‌عنوان زلزله خاموش، محاسبه شد. مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران نرخ فرونشست زمین در استان تهران طی سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۶ را پیش‌بینی کرد. مطابق با تحقیقات انجام شده فرونشست زمین اگرچه در حال حاضر مناطق مرکزی و شمالی پایتخت را به‌صورت آنی تهدید نمی‌کند اما در سال‌های آینده پایتخت با یک تهدید خفته از این ناحیه مواجه خواهد شد. به گزارش «دنیای اقتصاد»، تحقیقات «مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران» و « سازمان نقشه‌برداری کشور» درباره روند فرونشست زمین به‌عنوان «زلزله خاموش» در استان تهران طی سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۸ نشان می‌دهد نرخ فرونشست سالانه در استان تهران از یک فراز و فرود طی این سال‌ها برخوردار بوده است. به‌طوری که در برخی از مقاطع زمانی، نرخ فرونشست زمین در استان تهران به ۱۴ سانتی‌متر در سال افزایش و در برخی مقاطع به ۱۱ سانتی‌متر در سال رسیده است. فرونشست زمین به افت تدریجی یا ناگهانی سطح زمین به تراز پایین‌تر گفته می‌شود که در نتیجه جابه‌جایی زیرسطحی مصالح زمین ایجاد شده است.

مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران با موضوع «پدیده فرونشست ناشی از تغییرات آب زیرزمینی»روند فرونشست دشت‌های جنوب استان تهران را طی سال‌های ۲۰۰۴ تاکنون مورد بررسی قرار داده است. در این تحقیقات مشخص شده است نرخ فرونشست زمین طی این سال‌ها یک روند سینوسی را تجربه کرده است. به‌طوری که از ۱۱ سانتی‌متر در سال ۲۰۰۴ آغاز شده، در سال ۲۰۰۶ به ۱۳سانتی‌متر و در سال ۲۰۰۸ به ۱۴ سانتی‌متر رسیده است. اما از سال ۲۰۱۰ نرخ فرونشست در یک مسیر کاهشی قرار گرفته است. به‌طوری که در این سال نرخ فرونشست معادل ۶/ ۱۳سانتی‌متر، در سال ۲۰۱۲ معادل ۱۳ سانتی‌متر و در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ به ترتیب ۲/ ۱۲ و ۸/ ۱۱سانتی‌متر رسیده است. این تحقیقات اگرچه نرخ فرونشست در یک‌سال ۲۰۱۸ را محاسبه نکرده است، اما مطالعات تکمیلی انجام شده از سوی سازمان نقشه‌برداری کشور درخصوص محاسبه نرخ فرونشست زمین در استان تهران طی یک‌سال ۲۰۱۸ حاکی از آن است که در این بازه زمانی، میزان فرونشست زمین در جنوب استان تهران به ۱۰ تا ۱۸ سانتی‌متر در سال رسیده است. در این مطالعات مشخص شده است که نرخ فرونشست در مناطق جنوبی شهر تهران نیز نسبت به سایر مناطق پایتخت در حال حاضر قابل توجه است. براساس مطالعات انجام شده، نرخ فرونشست در سال‌های ۹۶ تا ۹۷ در مناطق جنوبی شهر تهران به ۲ تا ۶ سانتی‌متر در یک‌سال رسیده است.

گذشته از وضعیت کنونی، آنچه فرونشست زمین در دشت‌های جنوب استان تهران را به یک تهدید خفته تبدیل کرده نتایج بررسی‌های انجام شده مربوط به روند پیشرفت نرخ فرونشست در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۶ است. نتایج مطالعات بازوی پژوهشی شهرداری تهران نشان می‌دهد در صورتی که اتفاق خاصی درخصوص وضعیت بارش‌ها و میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی رخ ندهد نرخ فرونشست زمین در استان تهران در سال ۲۰۲۱ (سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ شمسی) به ۹/ ۱۴ سانتی‌متر و در سال ۲۰۲۶ به ۹/ ۱۸ سانتی‌متر خواهد رسید. به این ترتیب مطابق با پیش‌بینی‌های انجام شده به نظر می‌رسد روند فرونشست دشت‌های استان تهران طی چند سال آینده تشدید خواهد شد.

این بررسی‌ها مشخص کرده است که طی‌ سال‌های آتی عمده فرونشست رخ داده در دشت‌های جنوب استان یعنی شهرهای واقع در خط محدوده پایتخت همچون اسلامشهر، نسیم‌شهر، باقرشهر و ورامین شکل خواهد گرفت. البته این نکته قابل توجه است که فرونشست زمین هر چند در ابعادی کوچک‌تر اما در مناطق جنوبی شهر تهران همچون مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰، ۱۵ و ۱۶ نیز در حال گسترش است. هم‌اکنون نرخ فرونشست در این مناطق از شهر تهران بین ۵/ ۰ تا ۸ سانتی‌متر در نوسان است. به‌عنوان مثال در منطقه ۲۱ نرخ فرونشست به حدود ۴ سانتی‌متر در سال رسیده است. کارشناسان زمین‌شناسی و لرزه‌شناسی با توجه به ابعاد موجود فرونشست در شهر تهران عنوان می‌کنند پدیده فرونشست ناشی از برداشت آب سفره‌های زیرزمینی، یک تهدید میان‌مدت و بلندمدت برای درون محدوده شهر تهران محسوب می‌شود.

کارشناسان شهری این پدیده را که با عنوان زلزله خاموش برای شهر تهران خوانده می‌شود یکی از مهم‌ترین بحران‌های اصلی دهه اخیر در شهر تهران معرفی می‌کنند. از دیدگاه آنها زمانی که کمبود منابع آبی وجود داشته باشد، باید برای جبران این کمبود از منابع زیرزمینی آب استخراج شود. استخراج مداوم و بیش از ظرفیت منابع آب زیرزمینی سبب خشک شدن این منابع خواهد شد. اگر این منابع خشک شود، حفره‌های زیرزمینی که تا قبل از خشک شدن محل ذخیره آب بوده، به مرور زمان فرونشست زمین را موجب می‌شوند. به تعبیر دیگر هر اندازه میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر شود، میزان فرونشست به لحاظ عمق و سطح فراگیری افزایش پیدا می‌کند. مطالعات کارشناسی نشان می‌دهد در حال حاضر به دلیل حفر چاه‌های عمیق غیرمجاز، سفره‌های آب زیرزمینی در حال کاهش است. به‌طوری که اگرچه طی سال‌های گذشته عمق چاه‌های زیرزمینی در مناطق جنوبی شهر تهران از ۲۳ تا ۲۵۰ متر می‌رسید اما هم‌اکنون بخش عمده چاه‌های زیرزمینی در این مناطق خشک شده‌اند. علاوه بر این، کمبود بارش‌ وخشکسالی شکل گرفته در سال‌های اخیر بر شدت‌گیری فرونشست زمین اثرگذار بوده است.

مطالعات انجام شده از سوی مراکز تحقیقاتی حاکی از آن است که پدیده فرونشست زمین زمانی که شکل می‌گیرد هیچ نیرویی نمی‌تواند سطح پایین رفته زمین را به جای اول بازگرداند و این روند متوقف نمی‌شود.

با این حال از آنجاکه پس از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، یک دوره زمانی بین ۱۰ تا ۱۷ سال طول می‌کشد تا پدیده فرونشست شکل بگیرد از این‌رو مطالعات انجام شده بر این موضوع تاکید دارد که فرونشست زمین هم‌اکنون تهدید بالفعل برای درون محدوده شهر تهران محسوب نمی‌شود. اما از آنجاکه پایین آمدن سطح سفره‌های آب زیرزمینی در عمده مناطق جنوبی شهر تهران محسوس است، پدیده فرونشست طی سال‌های آتی در این مناطق ظاهر خواهد شد. این مطالعات ۱۰ خسارت عمده ناشی از بروز پدیده فرونشست را معرفی کرده است. مطابق با این بررسی‌ها، تخریب بافت خاک‌های حاصلخیز، تغییر در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها، کانال‌ها و سازه‌های انتقال آب، آسیب رسیدن به مناطق شهری و روستایی همچون پل‌ها، راه‌ها، مجاری فاضلاب و کانال آبی و برگشت‌ناپذیری بخشی از ظرفیت مخزن آب زیرزمینی از جمله خسارت‌های ناشی از فرونشست زمین شهرها و روستاها شناسایی شده است. علاوه بر این تخریب شبکه‌های آبیاری، تغییر شیب زمین و ایجاد مشکل در شبکه آبرسانی سطحی، ایجاد عدم تعادل در بیلان آبی، شکست یا بیرون‌زدگی لوله جداره چاه‌ها، افزایش درجه شوری یا شورشدن آبخوان و بی‌اعتبار شدن ارتفاع ایستگاه‌های مبنایی از دیگر خسارت‌های اولیه ناشی از بروز فرونشست زمین است. آنچه از دیدگاه کارشناسان خطر فرونشست زمین در شهر تهران را به یک زلزله خاموش تبدیل کرده موقعیت خاص این شهر است. در شهر تهران از یکسو به دلیل وضعیت خاص جغرافیایی و از سوی دیگر به دلیل تراکم ساختمانی بالا، بروز پدیده فرونشست حتی در سطح پایین منجر به تخریب ساختمان در برخی از مناطق شهری و ترک در پی ساختمان‌ها خواهد شد. به این ترتیب شهر تهران در برابر زلزله‌های متوسط یعنی ۵/ ۴ تا ۶ ریشتر آسیب‌پذیری بالایی را به دنبال خواهد داشت.

علی بیت‌اللهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با هشدار نسبت به فرونشست زمین در مناطق مرکزی و جنوبی تهران با توجه به آخرین تست‌های انجام شده درخصوص روند فرونشست در مناطق جنوبی شهر تهران اظهار کرد: زون اصلی فرونشست یک پهنه بیضوی در جنوب شهر تهران به طول ۵۰ تا ۶۰ کیلومتر و عرض ۲۰ کیلومتر است. مطابق با نتایج به دست آمده از آخرین تست انجام شده، نرخ فرونشست در برخی مناطق شهر تهران همچون ۱۸ به ۲۴ سانتی‌متر در طول یک سال رسیده است. همچنین نرخ فرونشست در محدوده فرودگاه امام سالانه به ۲ سانتی‌متر و در دشت ورامین به ۴/ ۳ سانتی‌متر رسیده است.

نقشه‌های منتشر شده از سوی سازمان نقشه‌برداری کشور مشخص می‌کند طی سال‌های آتی نرخ فرونشست در شهر تهران نه‌تنها تشدید می‌شود بلکه فرونشست از محدوده مناطق جنوبی شهر تهران یعنی ۱۷ تا ۱۸نیز فراتر خواهد رفت.

نکته مهم آنکه نرخ فرونشست در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۱۶ نیز بیش از ۸ سانتی‌متر ثبت خواهد شد.

ماجرای سوءبرداشت در موضوع زلزله تهران

هفته گذشته خبری به نقل از یکی از مدیران وزارت نیرو درخصوص کاهش تاب‌آوری شهر تهران در برابر زلزله منتشر شد. در این خبر به نقل از رحمانی نماینده دفتر بهره‌برداری آب و آبفای وزارت نیرو که در جلسه مشترک دو کمیسیون«شهرسازی» و «عمران» شورای شهر درباره فرونشست در تهران، حضور یافته، آمده بود: آستانه تحمل زلزله در تهران به ۶/ ۴ریشتر رسیده و اگر وارد عمل نشویم، به مرز تخلیه شهر نزدیــک می‌شویم. او همچنین تاکید کرده بود:« مقابله با فرونشست باید به یک «مطالبه عمومی» تبدیل شود چراکه این زلزله خاموش خیلی از بخش‌های کشور را درگیر کرده است.» اگرچه در این خبر به کاهش تاب‌آوری شهر تهران در برابر زلزله اشاره شده بود اما پیگیری‌های «دنیای اقتصاد» از نماینده دفتر بهره‌برداری آب و آبفای وزارت نیرو نشان داد، خبر کاهش تاب‌آوری در برابر زلزله به شهر تهران مربوط نبوده است. به گفته وی این خبر به شهرستان اصفهان(اطراف داران) مربوط است. بررسی‌های انجام شده درخصوص این شهرستان نشان می‌دهد تاب‌آوری این منطقه مسکونی به ۵/ ۴ ریشتر در برابر زلزله رسیده است.  رحمانی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید کرد: این خبر مربوط به شهرتهران نبوده و به اشتباه به نقل از بنده در فضای مجازی منتشر شده است. هرچند که بررسی‌ها نشان می‌دهد پدیده فرونشست برای شهر تهران یک تهدید خفته محسوب می‌شود.

راهکار مقابله

در بخشی از مطالعات انجام شده از سوی این مرکز تحقیقاتی علاوه بر بررسی ابعاد بروز پدید فرونشست، به راهکارهای کاهش و کنترل پدیده فرونشست نیز اشاره شده است. مطابق با مطالعات انجام شده، تغذیه مصنوعی آبخوان، تغییر الگوی کشت، استفاده از پساب برای آبیاری، تفکیک سیستم دفع باران از فاضلاب، هدایت بارش‌ها و سیل جهت نفوذ در آبخوان، ایجاد امکان نفوذ روان‌آب‌ها در معابر شهری و احیای قنات‌ها از جمله راه‌کارهای مقابله با گسترش پدید فرونشست معرفی شده است.