کارنامه همتی در سالگرد تکیه بر کرسی ریاست بانک مرکزی ایران+ فهرست وعده‌ها

صیانت از ذخایر بانک مرکزی

یکی از نخستین اظهارنظرهای رئیس‌کل بانک مرکزی در رابطه با بازار ارز که به عقیده فعالان بازار ارز اثری فزاینده بر روند قیمت‌ها داشت اظهارنظر در رابطه با صیانت از ذخایر بانک مرکزی است. بانک مرکزی تا پیش از دریافت مجوز از شورای هماهنگی اقتصادی حضور چندانی در جایگاه بازارسازیارز نداشت. اما به‌نظر پس از اختیاراتی که این شورا به بانک مرکزی داد، رویه بازی تغییر کرد. البته اختیارات تفویض شده از سوی این شورا، در حقیقت اختیارات ذاتی بانک مرکزی بود که پس از اتفاقاتی که در پایان دوران تصدی سیف بر بانک مرکزی رخ داد، این بانک در انجام وظایفش به تردید افتاد و از همین رو، با گرفتن اختیارات ذاتی‌اش از یک نهاد فراقوه‌ای، سعی کرد سایه تهدید را از سیاست‌گذاری ارزی و پولی بردارد. در هر حال، پس از اختیارات اخذ شده ذخایر این بانک صرف افزایش نیروی کاهنده قیمت در بازار ارز شده‌است و تا حدودی بخشی از ذخایر بانک مرکزی را فرسوده کرد. رئیس‌کل بانک مرکزی در تمامی صحبت‌های تلویزیونی خود عنوان کرده‌است که بانک مرکزی ذخایر کافی برای در دست گرفتن افسار بازار ارز را در اختیار دارد. اما آمارها در مورد وعده صیانت از ذخایر ارزی همتی چه می‌گویند؟ پیش‌تر جعفر مهدی‌زاده مدیر اداره بررسی‌ها و سیاست‌های اقتصادی بانک مرکزی اعلام کرده بود که بخشی از رشد پایه پولی در سال گذشته به علت رشد خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی بوده است. مهدی‌زاده رشد دارایی‌های خارجی بانک مرکزی را بیانگر بهبود وضعیت ذخایر ارزی بانک مرکزی اعلام کرد. پس با نگاه مهدی‌زاده، وعده همتی محقق شده و از ذخایر بانک مرکزی صیانت به عمل آمده است. اما این همه ماجرا نیست. ذخایر ارزی بانک مرکزی در ترازنامه به شکل ریالی منعکس می‌شود. بخشی از افزایش ریالی دارایی‌های خارجی به تغییر قیمت رسمی ارز برمی‌گردد. از اسفند ۹۶ تا اسفند ۹۷ نرخ رسمی ۲/ ۱۲ درصد رشد کرده و میزان افزایش ذخایر ارزی بانک مرکزی معادل ۶/ ۱۳ درصد بوده است. در نتیجه رشدی در قالب ارزی رخ نداده و این رشد بیشتر به علت تغییرات نرخ ریالی پدید آمده است. اگر نرخ ارز بانک مرکزی را ملاک قرار دهیم، در اسفند ۹۷ میزان ذخایر خارجی بانک مرکزی به ۳/ ۱۱۰ میلیارد دلاررسیده است که نسبت به فروردین ۹۷، حدود ۶ میلیارد دلار کاهش را نشان می‌دهد. پس ذخایر ارزی بانک مرکزی نه تنها در طول یک سال هیچ رشدی نکرده، بلکه کاهش نیز یافته است. این را می‌توان در کنار برخی اظهارات همتی گذاشت که در مواقعی، قیمت بازار را قیمت مورد تایید بانک مرکزی نمی‌دانست و در همین آخرین حضورش در تلویزیون، اعلام کرد که تلاش بانک مرکزی نزدیک کردن نرخ بازار آزاد به نرخ نیما است. به‌نظر این تلاش بدون کمک از ذخایر ارزی بانک مرکزی نبوده است.

اظهارنظر رسمی در قالب بیانیه

رئیس‌کل بانک مرکزی در نخستین حضور در صدا و سیما، اظهار کرد از این پس کمتر سخنرانی خواهد کرد و در قالب بیانیه رسمی با شهروندان و فعالان اقتصادی در ارتباط خواهد بود. همتی در ماه‌های اول حضور در بانک مرکزی، اعلام کرده بود که روسای بانک‌های مرکزی اصولا چندان صحبت نمی‌کنند و بانک‌های مرکزی تنها بیانیه رسمی می‌دهند. اما طی یک سال اخیر بسیاری از مواضع بانک مرکزی در رابطه با بازار پول و ارز از مجرایی به جز بیانیه‌های رسمی ایراد شده‌است. رئیس‌کل بانک مرکزی بارها از طریق انتشار پست در صفحه اینستاگرام خود اقدام به اطلاع‌رسانی درباره برنامه‌ها و رویکردهای بانک مرکزی کرده‌است. شاید منظور همتی از بیانیه رسمی، انتشار پست در صفحه شخصی اینستاگرام بوده است. از روزی که همتی صندلی ریاست را از ولی‌الله سیف تحویل گرفت، ۱۱۴ پست در اینستاگرام گذاشت؛ یعنی به‌طور متوسط هر ۳ روز یک پست. بسیاری از این پست‌ها، مواضع رسمی بانک مرکزی بود که در صفحه شخصی رئیس‌اش منتشر می‌شد و نه در سایت رسمی.

وعده‌های ارزی

یکی از کلیدواژه‌های سخنان رئیس‌کل بانک مرکزی طی ماه‌های اخیر ثبات‌بخشی به بازار ارز بوده ‌است. دوران ریاست همتی بر بانک مرکزی در ابتدا با توفان ارزی همراه شد. توفانی که در آغاز ریاست هیچ یک از دوران ۱۹ رئیس‌کل گذشته این بانک سابقه نداشت. قیمت ارز در بازار آزاد از نیمه مرداد ماه تا نیمه مهر ماه، به ۲ برابر رسید؛ یعنی ۱۰۰ درصد رشد در ۲ ماه و احتمالا یک رشد بی‌سابقه در تاریخ بازار ارز ایران. اما پس از این توفان، تا آذر ماه قیمت ارز در بازار آزاد به همان نقطه‌ای رسید که در مرداد بود، یعنی ۱۰۰ درصد کاهش. حرکت آونگی دلار در ۵ ماه اول ریاست همتی، نشانی از ثبات نداشت. در زمستان نیز نرخ دلار رشد ۳۰ درصدی را ثبت کرد. البته در نیمه دوم دوران زمامداری همتی، بازه نوسانات کمتر شد و از حرکت الاکلنگی دلار خبری نبود. در سال‌جاری نیز نرخ ارز تا پایان اردیبهشت حدود ۱۸ درصد رشد کرد و پس از آن با برگزیدن مسیر کاهشی، به قیمت‌های فعلی رسیده است. براساس آمارهای ماهانه بانک مرکزی که تا اردیبهشت‌ماه امسال در دسترس است، میانگین نوسان نرخ دلار در بازه ماهانه در زمان حضور همتی، ۹/ ۱۰ درصد بوده است؛ عددی که نمی‌تواند معنی ثبات در بازار را دهد. این نوسانات از منفی ۳/ ۱ درصد در دی ماه تا ۶/ ۲۳ درصد در شهریور ماه سال گذشته متغیر بوده است. یکی دیگر از وعده‌های همتی نزدیک کردن نرخ ارز در بازار آزاد به سمت نرخ ارز در سامانه نیما بود. وعده‌ای که در دومین گفت‌وگوی تلویزیونی همتی نیز تکرار شد. این اتفاق در هفته‌های اخیر به وقوع پیوست، اما حرکت نرخ ارز در جاده یک طرفه نبود. یعنی تنها نرخ ارز آزاد به سمت نیما حرکت نکرد، بلکه نرخ ارز نیما نیز به سمت بازار آزاد حرکت کرد. عملی که می‌تواند انگیزه ورود ارز صادراتی در این سامانه را افزایش دهد و هدف سیاست‌گذار در تعدیل نرخ را تسهیل کند.

همتی در نخستین گفت‌وگوی خبری خود ضمن اشاره به فرصت‌های رانتی ایجاد شده، با اعطای ارز دولتی با نرخ مصوب ضمن تاکید بر لزوم افزایش کارآیی در مکانیزم این تخصیص، وعده داد که از این پس لیست دریافت‌‌کنندگان ارز دولتی منتشر خواهد شد. طبق گزارش روابط‌عمومی بانک مرکزی، همتی در چهارم مهر ماه سال گذشته، دستور داد که به‌طور روزانه لیست دریافت‌کنندگان ارز سامانه نیما و نیز دریافت‌کنندگان ارز کالاهای اساسی و ضروری اطلاع‌رسانی شود، اما پس از آن، تنها ۲ بار در طول سال ۹۷ این فهرست به‌روز شد. به‌طوری‌که با انتقاد یکی از روزنامه‌ها از این روند، رئیس‌کل بانک مرکزی در ابتدای سال‌جاری ناچار به توضیح شد و این نقصان را ناشی از عدم هماهنگی بین روابط عمومی و بخش فناوری بانک اعلام کرد. در سال‌جاری فهرست دریافت‌‌کنندگان ارز دولتی و نیمایی ۶ مرتبه به روز شد که البته به‌روزرسانی از نظم زمانی خاصی برخوردار نبوده است. این نحوه به‌روزرسانی همچنان با وعده رئیس‌کل مبنی‌بر انتشار روزانه دریافت‌‌کنندگان ارز دولتی و نیمایی، فاصله دارد.

از دیگر وعده‌های ارزی همتی راه‌اندازی بازار متشکل ارزی و نظارت بر فعالیت صراف‌ها بود. وعده‌ای که بازگشایی مجدد صرافی‌ها و استفاده از سامانه سنا نخستین گام‌های عملی در راستای آن بود. اما این بازار با وجود تعیین چندین زمان متعدد بازگشایی، هنوز آغاز به کار نکرده است. رئیس‌کل بانک مرکزی در سومین برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری در ۱۲ اسفند ۹۷، اعلام کرد: «زیر ساخت‌های بازار متشکل ارزی آماده شده است که شاید در دو هفته آینده آن را اجرایی کنیم، اما ترجیح می‌دهیم این اتفاق در فروردین ماه سال آینده عملیاتی شود، اما در حال حاضر همه زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری آماده شده است.» این وعده محقق نشد و در فروردین ۹۸، خبری از راه‌اندازی بازار متشکل ارزی نشد. همچنین همتی در آخرین حضورش در تلویزیون در اول تیر ماه ۹۸ در جدیدترین اظهارنظرش گفت: «بانک مرکزی تمام امور مربوط به راه‌اندازی بازار متشکل ارزی را انجام داده است؛ شرکت هم اکنون درحال انجام امور اجرایی است؛ برخی بانک‌ها آمادگی نداشتند، آموزش برای صرافی‌ها شروع شده است. این بازار در آینده نزدیک و بدون نقص راه می‌افتد و سرو سامانی به نرخ‌های کوچه بازاری می‌دهد. اگر تا به حال بازار متشکل ارزی عقب افتاده به‌خاطر این است که بنده خواستار حداقل‌هایی هستم و هر زمان این حداقل‌ها درست شد، حتما بازار متشکل ارزی بدون نقص راه‌اندازی خواهد شد.» سوال این است که اگر حداقل‌ها تا تیر ماه ۹۸ همچنان برآورده نشده است، چطور رئیس‌کل بانک مرکزی در اسفند سال گذشته وعده راه‌اندازی بازار متشکل ارزی را داده بود؟

رئیس‌کل بانک مرکزی همچنین در نخستین حضور خود در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری وعده داد که از این پس نظارت بر قیمت‌گذاری کالاهایی که با ارز ترجیحی وارد می‌شوند افزایش خواهد یافت. اقدامی که البته نیازمند همکاری دولت با بانک مرکزی بود، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که کالاهای دسته‌بندی شده در بین کالاهای مشمول دریافت ارز ترجیحی، در طول یک سال اخیر نه بر مبنای نرخ دولتی که بر مبنای نرخ در بازار آزاد قیمت‌گذاری شده و به دست مصرف‌کننده رسیده ‌است. البته همتی در آخرین اظهارنظرش اعلام کرد که در این باره تصمیم‌گیرنده وزارت صنعتاست و بانک مرکزی صرفا مجری است.

علاوه‌بر اینها رئیس‌کل بانک مرکزی در نخستین گفت‌وگوی تلویزیونی خود وعده داد که عملیات بازار باز به زودی از سوی بانک مرکزی اجرا خواهد شد. ابزاری که می‌تواند دست بانک مرکزی در اعمال سیاست‌های پولی را بازتر کند، اما به‌نظر واژه «به زودی» بازه یک ماهه و چند ماهه نبود. تصویب دستورالعمل عملیات بازار باز در جلسه ۲۷ فروردین ۹۸ شورای پول و اعتبار به‌عنوان گام نخست در مسیر اجرای این فرآیند صورت گرفت. همچنان نیز عملیات بازار باز به‌طور رسمی آغاز به‌کار نکرده است. در آخرین خبری که در این مورد منتشر شده، رئیس‌کل بانک مرکزی از اتاق عملیات بازار باز در پنج‌شنبه هفته گذشته بازدید کرده است. در این مورد نیز به‌نظر وعده رئیس‌کل بانک مرکزی در حال پیگیری است، اما از نظر زمان‌بندی، خطای زیادی مشاهده می‌شود.

کاهش تورم و سرعت رشد نقدینگی

 یکی از مهم‌ترین وعده‌هایی که به کرات از سوی رئیس‌کل بانک مرکزی مطرح شد، کاهش تورم و مهار سرعت رشد نقدینگی است. کاهش تورم با توجه به شوک وارد شده به اقتصاد کشور، ادعایی بود که امکان تحقق آن لااقل تا ایجاد ثبات نسبی در اقتصاد ایران ممکن نخواهد بود. رئیس‌کل بانک مرکزی در یادداشتی که پنج‌شنبه هفته گذشته منتشر کرده،ازنخستین روزهای ریاستش در میرداماد، به‌عنوان «روزهای تلخ برای تمام آحاد اقتصادی» یاد کرد. اما مطابق داده‌های مرکز آمار، تورم نقطه به نقطه در مرداد ماه ۹۷، معادل ۳/ ۱۹ درصد بود و این عدد در تیرماه امسال به ۴۸ درصد رسیده است. البته این جهش را نمی‌توان تنها به دوران مدیریت همتی نسبت داد.شاید بتوان گفت مهم‌ترین شاخص برای ارزیابی عملکرد همتی در رابطه با مهار تورم و کنترل سرعت رشد نقدینگی، روند کل‌های پولی در ماه‌های اخیر است. بررسی آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که از انتهای مرداد تا پایان اسفند ماه، حجم نقدینگی در حدود ۲۳۶ هزار میلیارد تومان افزایش یافته‌ است؛ یعنی در طول ۷ ماه دوم سال گذشته، ۳/ ۱۴ درصد به حجم نقدینگی افزوده شد. سرعت رشد نقدینگی طی این ماه‌ها معادل ۹/ ۱درصد در ماه بوده است. این در حالی است که در ۵ ماه ابتدایی سال ۹۷ نقدینگی با سرعت ۴/ ۱ درصد در ماه افزایش یافته بود. به این ترتیب می‌توان گفت در نیمه دوم سپری شده از سال ۹۷ که همزمان با رئیس‌کلی همتی بوده، سرعت رشد نقدینگی در حدود ۳۵ درصد افزایش یافته ‌است.

جلوگیری از پولی شدن تامین کسری بودجه، از دیگر وعده‌هایی است که رئیس‌کل بانک مرکزی داده است. در سال گذشته بدهی دولت به بانک مرکزی با رشد ۸/ ۱۷۱ درصدی همراه شده است. البته بخش اعظم این رشد به‌دلیل انتقال«بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی»، به سر فصل«بدهی دولت به بانک مرکزی» بوده است. اما اگر حجم این تهاتر کسر شود، بررسی‌ها نشان می‌دهد که باز هم بدهی دولت به بانک مرکزی در سال گذشته رشد ۴۵ درصدی را ثبت کرده است که نمی‌تواند با وعده پولی نشدن کسری بودجه همخوانی داشته باشد.همتی در مورد کنترل نقدینگی وعده داد که در مقابل دولت می‌ایستد تا کسری ۱۰۰ هزار میلیارد تومانی با چاپ پول تامین نشود. او در یک پیام اینستاگرامی نوشته بود: «صفر کردن صادرات نفتتوهم است، ولی هر مقدار کاهش در صادرات نفت و معادل ریالی درآمد دولت باید به فوریت از طریق صرفه‌جویی و کاهش هزینه‌ها یا جبران آن از طریق سایر درآمدها و یارانه‌های پنهان جبران شود.» اقدام دیگری که می‌تواند نگرانی‌ها در مورد نقدینگی را افزایش دهد، طرح «تامین مالی مولد» است. در این باره نیز رئیس‌کل بانک مرکزی وعده داده که طرح «تامین مالی مولد» با کمترین نیاز به انبساط اعتباری و اثر تورمی، نیاز زنجیره تولیدصنعت به سرمایه در گردش را پاسخ دهد و از انحراف منابع به سمت فعالیت‌های غیر مولد به‌خوبی ممانعت شود. باید دید روند نقدینگی و تورم در سال جاری، به وعده‌های همتی جامه عمل می‌پوشانند یا خیر.