اتاق فکرمجلس بررسی کرد؛آثار مخرب زلزله کرونا بر صنایع غذایی ایران

  اثر شوک ناشی از بحران کرونا

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی آثار اقتصادی شیوع ویروس کرونا بر بخش کشاورزی ایران پرداخته، در این گزارش علاوه بر بخش کشاورزی اثرات شیوع این ویروس بر بازار مصرف نیز مورد ارزیابی قرار گرفته است. براساس این گزارش زنجیره تامین محصولات کشاورزی شامل یک شبکه پیچیده از ارتباطات متقابل بین عواملی مانند نهاده‌ها، تولیدکنندگان، حمل ونقل، صنایع تبدیلی، تجارت و... است. شوک ناشی از ویروس کرونا، در انتهای زنجیره که شامل مصرف و تجارت است آثار بیشتری می‌گذارد و احتمالا اثر قابل‌توجهی بر ابتدای زنجیره شامل تولید و حتی توزیع این محصولات نداشته باشد.با این وجود، کاهش در مصرف یا تجارت با یک وقفه زمانی می‌تواند بر تصمیمات تولیدکننده یا توزیع‌کننده آثار معناداری داشته باشد. با توجه به زمان شیوع، بخش تولیدات زراعی، دامی و باغی آسیب چندانی ندیده‌اند، زیرا تصمیم به تولید محصولات کشاورزی پیش از شیوع ویروس اتخاذ شده است. در بخش توزیع، با توجه به عدم ممنوعیت توزیع محصولات کشاورزی، این بخش نیز آسیب چندانی ندیده است. اما در بخش مصرف، برآوردها حاکی از آن است که کاهش مصرف باعث کاهش ۸/ ۷درصدی در میزان درآمد عرضه‌کنندگان محصولات کشاورزی و غذا شده است. همچنین با توجه به کنترل و محدودیت‌های اعمال شده در مبادی گمرکات کشور، بخش تجارت نیز با ۱۰درصد زیان مواجه شده است. البته از آنجا که کشور تحت تحریم‌های اقتصادی است، واردات محصولات کشاورزی و غذا مانند روند گذشته درحال انجام است.

 از سوی دیگر اگرچه بخش کشاورزی به ذات خود مصونیت بالایی نسبت به این بحران دارد، اما بخش مصرف تحت تاثیر این پدیده قرار گرفته است. از طرف دیگر، شیوع این ویروس باعث تغییرات قابل‌توجهی در رژیم غذایی و سبد مصرفی افراد شده است. با توجه به مازاد تقاضای مصرفی از مواد غذایی که در ماه پایانی هر سال وجود دارد، به تبع آن قیمت‌ها نیز در این ماه نسبت به متوسط یازده ماهه بیشتر است. به‌طوری‌که تغییرات شاخص قیمت اسفند به متوسط قیمت ۱۱ ماهه در سال  ماهه ۱۳۹۸ نسبت به ۱۵ سال اخیر نشان داده شده است. برای مثال، در گروه گوشت قرمز و سفید، عرضه‌کنندگان این محصول به ازای هر واحد کالای فروش رفته به میزان ۴/ ۱۵درصد با کاهش قیمت مواجه شده‌اند. اما در گروه لبنیات قیمت فروش به میزان ۹/ ۱درصد بیش از روند هر ساله بوده است.

  برآورد زیان بخش مصرف

تعطیل شدن بسیاری از کسب وکارهای مرتبط با مصرف مواد غذایی مانند رستوران‌ها، فعالیت‌های تامین غذا و اغذیه، هتل‌ها و... که تامین مواد اولیه غذایی آنها از بخش کشاورزی است و همچنین حضور افراد در قرنطینه خانگی، سبب تغییر الگوی مصرف غذا در کشور می‌شود. این تغییر الگو می‌تواند بر مصرف‌کننده، تولیدکننده، سرمایه‌گذار و بازیگران زنجیره ارزش اثرگذار باشد. به‌طور مثال، انتظار می‌رود که مصرف نان‌های صنعتی مورد استفاده در اغذیه فروشی‌ها نسبت به مصرف نان‌های سنتی با کاهش روبه‌رو شود. تعطیل شدن بسیاری از کسب‌و‌کارهای مرتبط با مصرف مواد غذایی مانند رستوران‌ها، فعالیت‌های تامین غذا و اغذیه، هتل‌ها و... که تامین مواد اولیه غذایی آنها از بخش کشاورزی است و همچنین حضور افراد در قرنطینه خانگی، سبب تغییر الگوی مصرف غذا در کشور می‌شود. این تغییر الگو می‌تواند بر مصرف‌کننده، تولیدکننده، سرمایه‌گذار و بازیگران زنجیره ارزش اثرگذار باشد. به‌طور مثال، انتظار می‌رود که مصرف نان‌های صنعتی مورد استفاده در اغذیه فروشی‌ها نسبت به مصرف نان‌های سنتی با کاهش روبه رو شود.

به‌طور مثال، انتظار می‌رود که مصرف نان‌های صنعتی مورد استفاده در اغذیه فروشی‌ها نسبت به مصرف نان‌های سنتی با کاهش روبه رو شود. همین وضعیت درخصوص تقاضا برای بسیاری از کالاها مانند کنسروها و دیگر غذاهای نیمه‌آماده تولیدی صنایع غذایی به وجود آید که در کوتاه‌مدت و میان‌مدت اثر منفی بر پایداری تولید بخش کشاورزی خواهد داشت و در صورت آسیب به این بخش از زنجیره تولیدات غذایی رونق مجدد این بخش‌ها، هزینه‌بر است. تشدید فضای نااطمینانی که منجر به تغییر الگوی انتظارات مصرف‌کننده، تولیدکننده، سرمایه‌گذار و بازیگران زنجیره ارزش خواهد شد، به دلیل غیرقابل پیش‌بینی بودن در کوتاه‌مدت، خطای سیستم برنامه‌ریزی و مدیریت اقتصادی فعالیت‌ها را با مشکل مواجه می‌سازد. چه بسا باعث خنثی شدن سیاست‌ها و راهکارهای اجرایی دولت و حاکمیت شود.

از سوی دیگر در صورت تداوم محدودیت‌های صادراتی ازسوی کشورهای همسایه به ویژه عراق، بخشی از تولیدات بخش کشاورزی بازار فروش خود را از دست خواهد داد و اعتماد مصرف‌کننده بازارهای هدف نسبت به سلامت غذای ایران کاهش می‌یابد و برگشت‌اعتماد به بازار و مصرف‌کننده بسیار هزینه بر و زمانبر خواهد بود. این موضوع تهدید جدی برای بازار جهانی محصولات کشاورزی ایران و به‌خصوص کشورهای منطقه و همسایه با ایران است.

  جمع‌بندی

بدون شک شیوع ویروس کرونا آثار شگرفی بر سبک زندگی انسان‌ها خواهد داشت. این پدیده همچنین می‌تواند بسیاری از پارادایم‌های اقتصادی را دستخوش تغییر کند. همچنین حرکت پاندولی اقتصاد از غرب به شرق را سرعت بیشتری می‌بخشد. بنابراین، آثار اقتصادی این پدیده بیش از سایر موارد قابل ‌توجه بوده و به همین دلیل بسیاری از کشورهای دنیا بسته‌های حمایتی قابل‌توجهی را برای عبور از این بحران در نظر گرفته‌اند. در بین بخش‌های اقتصادی، بخش کشاورزی نیز متاثر از آن خواهد بود، اگرچه میزان اثرپذیری آن نسبت به بخش‌های صنعت و خدمات کمتر است.

توجه به بخش مصرف: رکود اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا، به میزان قابل‌توجهی بنگاه‌های عرضه‌کننده محصولات کشاورزی و غذایی را تحت تاثیر قرار داده است. کاهش تقاضا، قیمت برخی محصولات غذایی را کاهش داده و زیان قابل‌‌توجهی را متوجه کسب‌وکارهای کشاورزی و غذایی کرده است. برای مثال، میزان زیان در بخش عرضه گوشت قرمز در حدود ۱۱۶۶ و برای گوشت سفید در حدود ۴۳۷ میلیارد تومان در ماه برآورد می‌شود. ازاین رو تدابیر ویژه جهت تداوم تولید و پایداری کسب وکار بنگاه‌های خرده‌فروشی و عرضه‌کننده محصولات غذایی باید در دستور کار سیاست‌گذاران قرار گیرد. برای این منظور توصیه می‌شود که چتر بیمه‌ای به منظور پوشش ریسک ناشی از این ویروس گسترش یابد.

حمایت از خانوار: مواد خوراکی تقریبا ۲۴درصد از هزینه‌های خانوار را پوشش می‌دهد، اما به واسطه رکود اقتصادی، خانوارها نسبت به تامین بخشی از هزینه‌های غذایی دچار مشکل شده‌اند. اعطای کارت اعتباری و پرداخت‌های نقدی تا حصول اطمینان نسبت به دریافت کافی موادغذایی توسط خانوارها باید عملیاتی شود.

تدوین و اصلاح پروتکل‌های بهداشتی: برای کاهش تهدید صادرات مواد غذایی و خام‌بخش کشاورزی و ایجاد اطمینان کشورهای مقصد تجاری در شرایط بحران کرونا (موضوع سلامت رانندگان و...) تدوین سریع پروتکل‌های بهداشتی و قرنطینه‌ای در مبادی صادراتی کشور متناسب با بحران کرونا ضروری است. همچنین اعمال نظارت و کنترل بیشتر بر فرآیند تولید محصولات کشاورزی براساس استانداردهای بهداشتی و غذای سالم و ارائه گزارش‌های آن به منظور اطمینان شرکای تجاری خارجی بیش از گذشته مورد تاکید است.

تغییر در الگوی مصرف: جامعه جهانی پس از کرونا سبک زندگی و سبد غذایی متفاوتی را تجربه خواهد کرد. در این میان انتظار می‌رود که نقش مواد غذایی که تامین‌کننده تقویت‌کننده سیستم ایمنی بدن انسان هستند جایگاه قابل‌توجهی پیدا کند. بنابراین باید سازوکارهای لازم برای آمادگی با این تغییرات در طرف تولید و عرضه محصولات کشاورزی و غذا ایجاد شود.

اطمینان از پایداری زنجیره تامین: در سیاست‌های تجاری اطمینان از پایداری زنجیره تامین و به‌ویژه زنجیره تامین محصولاتی که نهاده‌های تولید آنها به واردات وابستگی دارد باید مورد توجه قرار گیرد. درمورد مواد غذایی و کالاهای اساسی وارداتی و به‌ویژه تامین ارز مورد نیاز آن و در صورت لزوم، کاهش موانع واردات و ازجمله، کاهش عوارض واردات اقدام شود.