3 چالش پیش‌روی روابط ایران و عراق
مبارزه با داعش به‌عنوان دشمن مشترک تهران-بغداد همواره عاملی بوده که باعث شده دو کشور در یک میدان مشترک حضور داشته باشند. ایران طی این مدت که داعش در عراق ظهور پیدا کرده برای مبارزه با این گروه تروریستی کمک‌های زیادی به بغداد کرد و مقامات عراق نیز همواره به این مساله اذعان دارند. همچنان‌که حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق بارها از نقش ایران در مبارزه با تروریسم و تکفیری‌ها در عراق قدردانی کرده است.
ماموریت سفیر جدید
در این بین انتصاب سفیر جدید ایران در عراق نیز تحول مهمی به‌شمار می‌رود؛ زیرا در برهه فعلی با توجه به تلاش عربستان برای نزدیکی به عراق و همچنین روی کار آمدن ترامپ و نگرانی او از نقش منطقه‌ای ایران به نظر می‌رسد که دو کشور باید با دقت بیشتری روابط را دنبال کنند و سفیر ایران نیز ماموریت دشواری را پیش رو دارد. ایرج مسجدی، سفیر جدید ایران در عراق 30 فروردین ماه سال جاری عازم بغداد شد تا فعالیت خود را در این سفارتخانه حساس و استراتژیک ایران آغاز کند.
مسجدی، مشاور فرمانده سپاه قدس و از فرماندهان با سابقه جنگ تحمیلی چندی پیش با تایید ریاست‌جمهوری برای فعالیت در سفارت ایران در عراق به مقامات عراقی معرفی شد. او دارای بیش از ۳۵ سال سابقه حضور در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است و آشنایی عمیقی با فضای سیاسی، امنیتی و قومیتی عراق دارد و در فضای سیاسی و اجتماعی عراق از مقبولیت قابل توجهی برخوردار است. سفیر پیشین ایران در عراق، حسن دانایی‌فر بود که در روزهای پایانی سال 95 با اتمام زمان ماموریتش به تهران بازگشت.
چشم‌انداز روشن
مسجدی که به تازگی ماموریتش را به‌طور رسمی در عراق آغاز کرده است، روز گذشته در گفت‌وگویی با خبرگزاری تسنیم، نخستین اظهارنظر رسمی‌اش را درخصوص روابط دو کشور بیان کرد. سفیر جدید ایران در عراق درخصوص روابط تهران-بغداد با اشاره به اینکه از گذشته میان جمهوری اسلامی ایران و عراق روابط خیلی خوب و نزدیکی برقرار بوده است، پیش‌بینی کرد که در آینده نیز این روابط در سطوح مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دفاعی و امنیتی توسعه پیدا کند. این دیپلمات ایرانی معتقد است هم جمهوری اسلامی ایران و هم عراق به یکدیگر برای همکاری نیازمند هستند و بنابراین چشم‌انداز و آینده خیلی خوبی برای این روابط می‌توان پیش‌بینی کرد.
همچنین با توجه به اهمیت حمایت ایران از عراق در جنگ با داعش، مسجدی نیز بر این موضوع تاکید کرد و گفت: «ایران در جنگ با داعش و تکفیری‌ها، کنار ملت، دولت، ارتش و حشد الشعبی عراق بوده و قطعا این همکاری و پشتیبانی در آینده هم ادامه خواهد یافت و تا پیروزی نهایی مردم شریف عراق بر داعش و تکفیری‌ها ما به این حمایت‌ها و همکاری‌ها ادامه خواهیم داد» مسجدی که از 10 روز پیش به منظور آغاز ماموریتش وارد عراق شده است، درباره اوضاع فعلی عراق نیز گفت: «فکر می‌کنم هنوز یک مقدار مسائل نظامی و امنیتی بر مسائل دیگر سایه افکنده است و انشاء‌الله به‌سرعت با حل این مشکلات امنیتی و داعش، عراق وارد مرحله جدید از عمران، سازندگی، توسعه و پیشرفت شود، بنابراین ما آرزو می‌کنیم و هم از خداوند می‌خواهیم و هم پشتیبانی می‌کنیم تا عراق به‌سرعت و با موفقیت از شرایط فعلی عبور کند و برای سازندگی قدم‌های بزرگی را بردارد.»
تلاش ریاض برای نفوذ در عراق
یکی از عوامل تاثیرگذار در روابط تهران-بغداد، تلاش ریاض برای نزدیکی به عراق به‌عنوان «حیاط خلوت سیاسی» ایران است. سفر ناگهانی عادل الجبیر، وزیر خارجه سعودی در اواخر سال گذشته به عراق نیز از جمله شواهدی است که می‌توان برای این تلاش ریاض به آن اشاره کرد.
۲۷ سال پس از حمله صدام به کویت در سال ۱۹۹۰ که منجر به قطع روابط دولت‌های عربی با عراق شد، نهم اسفند 95 وزیر خارجه عربستان سعودی در یک سفر ناگهانی وارد عراق شد تا با مقامات بغداد دیدار و گفت‌وگو کند. جبیر پیش از این در حاشیه چند همایش و نشست بین‌المللی با حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق، دیدار و گفت‌وگو کرده بود، اگرچه مبارزه با تروریسم و افزایش همکاری‌ها بین دو کشور به‌عنوان دو هدف اصلی این سفر اعلام شده بود، انتخاب مقطع زمانی برای انجام آن سفر حاوی یک پیام بسیار مهم برای ایران در زمانی است که تنش‌ها میان ایران و عربستان در حال افزایش است. بغداد به‌عنوان یکی از متحدان تهران در جبهه مقاومت عمل می‌کند و همین موضوع باعث شده عربستان سعودی بارها عراق را به دلیل روابط نزدیک با ایران و همچنین به اتهام آن چه تبعیض فرقه‌ای علیه اهل سنت عنوان می‌کند،محکوم کند.
در واقع عراق یکی از حوزه‌های اختلاف ایران و عربستان است. به‌طور کلی سعودی‌ها مدعی‌اند ایران پس از سقوط «صدام حسین» به مهم‌ترین بازیگر مداخله‌گر در امور عراق تبدیل شده است. این انتقادها در یک سال اخیر و به‌ویژه پس از نقش‌آفرینی ایران در جنگ علیه داعش افزایش یافته است. سعودی‌ها مدعی‌اند ایران با حمایت از تشکیل بسیج مردمی در عراق (حشد الشعبی) درصدد تحکیم موقعیت شیعیان در عراق بوده است. حال آنکه در آزادسازی شهرهای عراق از دست داعش، طوایف مختلف عراقی در کنار ارتش این کشور سهیم بوده‌اند. این در شرایطی است که عربستان و نیز ترکیه دو محور اصلی مخالف نظام بشار اسد در نهان و آشکار، حمایت از نیروهای تکفیری را مسیر مناسبی برای ایجاد ساختار جدید و تضعیف قدرت منطقه‌ای ایران می‌دانستند. در هر صورت حمایت‌های محور عربی و ترکی و اصرار بر رفتن بشار اسد علاوه بر تشدید اختلافات منطقه‌ای به تقویت داعش در عراق کمک می‌کرد.
با این وجود، همکاری نزدیک ایران با عراق در مسائل امنیتی و نیز در مبارزه با داعش روند تحولات نظامی را با دگردیسی عمیقی روبه‌رو ساخته‌است. شکل‌گیری نیروهای حشد‌الشعبی و اثبات توانمندی‌های آن در رویارویی با جبهه تکفیری‌ها و عزم دولت العبادی برای بازپس‌گیری شهرهای اشغالی با به‌کارگیری این نیروها معادلات را به هم ریخت. به گونه‌ای که در مدت کمتر از یک‌سال نیروهای نظامی و امنیتی عراق به همراه حشد الشعبی توانستند مناطقی از شمال و غرب عراق به همراه فلوجه را تصرف کنند. بدون شک نوبت به آزادسازی موصل با مرکزیت نینوا رسیده بود.
«عادل الجبیر» در بغداد و در دیدار با «حیدر‌العبادی» نخست‌وزیر عراق، اعلام کرده بود ریاض از مناطق آزاد شده در عراق حمایت می‌کند. وی گفته بود: «عربستان تلاش بیشتری برای مقابله با تروریسم انجام می‌دهد.» الجبیر همچنین، بر همکاری بیشتر با عراق برای مقابله با تروریسم و افکار تروریستی تاکید کرد. درواقع وزیر خارجه عربستان طوری در بغداد حرف زده که انگار دولت متبوع وی طی سال‌های گذشته هم با تروریسم در عراق مقابله می‌کرده و اکنون فقط قصد دارد تلاشش را بیشتر کند. بنابراین به اعتقاد برخی کارشناسان، قطعی شدن نابودی داعش در عراق از دیگر دلایل این سفر بوده است. در نتیجه در شرایط فعلی که ریاض تلاش دارد تا به هر بهانه‌ای به عراق نزدیک شود، ماموریت دیپلماتیک ایران در عراق برای حفظ روابط گذشته و جلوگیری از نفوذ ریاض بسی دشوارتر شده است.
نگرانی واشنگتن
دیگر عامل تاثیرگذار در روابط دو کشور نیز روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا است. ترامپ که کارنامه درخشانی در حوزه داخلی ندارد تمام تلاشش بر آن است که در حوزه خارجی تاجایی که می‌تواند دخالت کند و اثرگذار باشد. در این میان نگرانی واشنگتن از نقش منطقه‌ای ایران کاملا مشهود است و آنها با مطرح کردن ادعاهای بی اساس سعی دارند که این نگرانی خود را نشان دهند. همچنان‌که جیمز متیس، وزیر دفاع آمریکا پس از پایان سفر به ریاض به‌عنوان اولین مقصد سفرش به خاورمیانه در ادعایی بی اساس ایران را عامل تمام مشکلات منطقه خواند. متیس پس از سفر به عربستان و دیدار با سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان و محمد بن سلمان، جانشین ولیعهد پادشاهی در گفت‌وگو با روزنامه نگاران مدعی شد: «در هر منطقه‌ای که نگاه کنی و درآن جا مشکلی باشد ایران را پشت آن می‌یابی و ایران عامل بی‌ثباتی منطقه است و برای حل درگیری‌های موجود در یمن از طریق مذاکرات و زیرنظر سازمان ملل باید جلوی نفوذهای ایران را گرفت.»
او در ادامه مدعی شد: «ما باید جلوی تلاش‌های ایران را بگیریم تا امنیت و ثبات دیگر کشورها را به خطر نیندازد و حزب‌الله دیگری در منطقه تشکیل ندهد و ما برای جلوگیری از این امر در حال پیمودن راه صحیح هستیم.» متیس در حالی این ادعاها را مطرح می‌کند که مقامات ایران همواره حمایت تسلیحاتی را رد می‌کنند و تاکید می‌کنند که حضور ایران در منطقه با رعایت احترام به حاکمیت و استقلال کشورها و مداخله نکردن در امور دیگران، نفوذی گفتمانی و مبتنی بر قدرت نرم است و آن عبارت است از ارائه الگویی موفق از استقلال سیاسی و پیشرفت و کارآمدی در برابر دیدگان مردم منطقه. با در نظر گرفتن این دیدگاه آمریکا دررابطه با نقش منطقه‌ای ایران، آنچه که واضح است دولت جدید واشنگتن تمایلی به نزدیکی تهران- بغداد و همکاری‌های مشترک طرفین نخواهد داشت و دور از تصور نیست که تلاش‌هایی را برای دور کردن دو طرف از یکدیگر در پیش گیرد.
بغداد خواهان حفظ توازن میان تهران و واشنگتن
با وجود این عوامل تاثیرگذار در روابط ایران و عراق اکنون این پرسش مطرح است که آینده روابط دو کشور به چه سمتی خواهد رفت و آیا این عوامل می‌تواند روابط تهران-بغداد را تحت تاثیر قرار دهد؟
رحمان قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه در رابطه با تلاش عربستان سعودی و ایالات‌متحده آمریکا برای تضعیف روابط ایران و عراق به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «این مساله که عربستان و آمریکا می‌خواهند روابط تهران-بغداد تضعیف شود، مساله جدیدی نیست و از گذشته وجود داشته است. اما موقعیت ایران در بغداد باعث شده است که واشنگتن-ریاض به خواسته‌هایشان در بغداد دست نیابند.» قهرمانپور معتقد است ازآنجا که نفوذ ایران در عراق در سطح اجتماعی-فرهنگی همچنان برقرار است بنابراین در کوتاه‌مدت عربستان نمی‌تواند این نفوذ را از بین ببرد و آمریکا هم نمی‌خواهد برای موقعیت بهتر در عراق هزینه بیشتری پرداخت کند؛ زیرا پیش‌تر نیز آمریکا در عراق هزینه کرده بود اما راه به جایی نبرده بود.
این کارشناس تاکید کرد که چون نفوذ فرهنگی-اجتماعی ایران در عراق همچنان پابرجاست بعید به نظر می‌رسد که روابط دو کشور در آینده کوتاه‌مدت دستخوش تحول خاصی شود؛ چرا که عربستان به‌عنوان یکی از عواملی که خواهان تاثیرگذاری در این روابط است اکنون خود در یمن به شدت درگیر است و احتمالا فعلا وقت و زمان کافی برای مداخله بیشتر در عراق نخواهد داشت. قهرمانپور همچنین درباره نگاه دولت بغداد به روابط با ایران نیز گفت: «دولت العبادی مایل است روابط با ایران را مانند گذشته ادامه دهد. دولت عراق طی سال‌های اخیر همیشه سعی داشته که میان تهران و واشنگتن یعنی دو شریک منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای‌اش توازن برقرار کند که البته این توازن همه جا حفظ نشده و برخی مواقع به نفع ایران بوده و برخی مواقع نیز به نفع واشنگتن.»
در نهایت این کارشناس مسائل خاورمیانه توضیح داد ازآنجا که امروز دولت عراق در موصل با داعش درگیر است و مساله اقلیم کردستان را نیز در برابر خود دارد، نمی‌خواهد روابطش با ایران و آمریکا را تغییر دهد یا توازن در این روابط را برهم زند که ایران و آمریکا نیز چنین مساله‌ای را پذیرفته‌اند.
بستر روابط ایران و بغداد تغییری نمی‌کند
سیامک کاکایی، کارشناس مسائل عراق نیز در این رابطه معتقد است: «عربستان در راستای بهبود روابط با عراق حرکت می‌کند و می‌کوشد نقش و نفوذ ایران را کاهش دهد؛ اما با توجه به پیشینه دخالت‌های عربستان و نگرانی‌ها از جریان‌سازی عربستان، اعتماد کامل به عمیق شدن این روابط نیست.» این کارشناس با اشاره به این موضوع که اقتضائات همسایگی و نفوذ ساختاری منجر به تقویت روابط ایران و عراق شده است، ادامه داد: «یک عامل ساختاری در تحلیل مناسبات ایران و عراق پیوندهای تاریخی، مذهبی و فرهنگی است که عربستان و ترکیه از این مزیت برخوردار نیستند یا بسیار کم برخوردارند. بنابراین قابل پیش‌بینی است که بستر روابط عراق با ایران، حتی با وجود مناسبات آتی بغداد با کشورهای عربی، مانند گذشته باقی بماند.»
گزارش از سعیده سادات فهری
