آیا پروین اعتصامی به قتل رسیده بود؟

نمناک؛ تاکنون خوانده بودیم که پروین اعتصامی به دلیل حصبه از دنیا رفته؛ اما مدت ها است ماجرای قتل این شاعر معاصر مطرح شده، این پرسش مطرح می شود که آیا واقعا پروین را کشته اند و این موضوع چقدر محتمل است؟پروین اعتصامی

اگرچه عصر، عصر اطلاعات است و گمان چنین می رود که کمتر نکته ناگشوده ای وجود دارد، اما به سادگی این احتمالات قابل از بین رفتن اند؛ یک نظر خلاف آمد می تواند شک را در قبال هرآنچه پیش تر موضوعی بدیهی پنداشته می شد، برانگیزد.

سال هاست که در کتاب های مختلف، علت مرگ پروین اعتصامی ، این شاعر روشن ضمیری که عبدالحسین زرین کوب از او با عنوان "زنی مردانه در قلمرو شعر و عرفان" یاد کرده، حصبه یا ذات الریه ذکر شده است. قریب به 75 سال از درگذشت او می گذرد و اغلب پژوهشگران علت مرگ او را حصبه عنوان کرده اند؛ با وجود این چندی پیش محمدرضا سنگری، عضو هیئت علمی دانشگاه و استاد زبان و ادب فارسی در سخنرانی به منظور سالروز تولد پروین اعتصامی ، علت مرگ او را نه حصبه که قتل عنوان کرد.

پروین اعتصامی

پروین اعتصامی شاعر معاصر

هرچند سنگری در این مراسم ادله ای ارائه نکرد، اما پیش تر در برنامه ای مشابه با تکرار همین موضوع، پروین را یکی از شهیدان شعر فارسی دانست و گفت:پروین در سن 29 سالگی دیوانی چاپ کرد و شعرهایش حساسیت های زیادی برانگیخت. پروین حتی دست رد به دربار زد و شعری گفت و به رضاشاه انتقاد کرد. همان زمان این بحث مطرح شد که پروین به قتل رسیده است.

طرح موضوع قتل پروین اعتصامی با وجود آنکه موضوع جدیدی نیست، واکنش هایی را در فضای مجازی به همراه داشته است. پیش تر نیز پژوهشگرانی این موضوع را مطرح کرده اند. با وجود آنکه پروین اعتصامی معاصر ماست، اما در برخی از بخش های زندگی او اتفاق نظر واحد بین همه پژوهشگران وجود ندارد. موضوع مرگ او نیز یکی از همین مسائل است. برخی از نویسندگان بر این باورند که پروین به دلیل مخالفت با دستگاه حاکم، به قتل رسیده است. معتقدان به این ادعا، دلایلی نیز برای این موضوع ذکر می کنند، از جمله امتناع پزشک معالج پروین برای رفتن بر سر بالین شاعر. از سوی دیگر، پژوهشگرانی نیز هستند که معتقدند او به بیماری حصبه، که یکی از بیماری های شایع در آن زمان بود، از دنیا رفته است. اظهار نظر خانواده پروین نیز در این باره چندگانه به نظر می رسد. ابوالفتح اعتصامی برادر پروین در کتاب "جاودانه پروین" علت درگذشت اعتصامی را حصبه عنوان کرده است:«سرانجام سوم فروردین 1320 فرارسید، پروین بی هیچ سابقه قبلی بیمار شد. بیماری پروین از همان ابتدا حصبه تشخیص داده شد». دوستان شاعر او نیز نظرات دیگری دارند.

علی میرانصاری، پژوهشگر و نویسنده کتاب «اسنادی از مشاهیر ادب ایران» در همین رابطه به تسنیم گفته است:تاکنون درباره زندگی و اشعار پروین اعتصامی اظهار نظرهایی شده است که اعتبار چندانی ندارند؛ نمونه ای از این موارد اظهار نظرهای گرکانی درباره شعرهای پروین و همچنین اظهار نظری درباره نحوه درگذشت اوست. اولین بار موضوع قتل پروین از سوی نویسنده ای که به نام «کوروش» تخلص می کرد، مطرح شد، اما تاکنون سند معتبری در این زمینه ارائه نشده یا من در تحقیقاتم به آن برنخورده ام.

همچنین اصغر دادبه، نویسنده مقاله «پروین اعتصامی» در دایرة المعارف بزرگ اسلامی نیز گفته است که در روند تحقیقاتش درباره زندگی پروین، به این موضوع برنخورده است.

این تنها بخش سؤال برانگیز درباره زندگی اعتصامی نیست. درباره نظر پروین در باب حکومت پهلوی نیز نقل قول ها کمی با هم متفاوت است. عده ای او را به حکم شعرهایی مانند "گنج عفت" موافق سیاست های رضاشاه می دانند و برخی دیگر نیز امتناع او از پذیرفتن مدال درجه هنر و همچنین تدریس در دربار را نمونه ای از مخالفت های شاعر در برابر حکومت پهلوی برمی شمارند. محمدرضا شفیعی کدکنی در مقاله ای ضمن دسته بندی شاعران از لحاظ دیدگاه شان به مسائل سیاسی می نویسد:«در گروه دوم که پیوند خود را با زندگی و سیاست حفظ کردند، کسانی بودند که از سنت شعر فارسی حمایت می کردند که تعدادشان هم محدود بود، مانند بهار، فرخی یزدی، پروین اعتصامی، عارف قزوینی و دهخدا. ولی برخی از آنان به ویژه بهار، دهخدا، عارف و پروین در اوج وقایع، شعر را رها کردند».

با توجه به مضمون شعرهای پروین اعتصامی اینطور به نظر می رسد که هرچند او را نمی توان در رده شاعرانی چون فرخی یزدی در بیان نظرات سیاسی برشمرد، اما نمی توان از موضع او درباب مسائل اجتماعی و سیاسی که درقالب اشعارش بیان شده است، چشم پوشی کرد. پروین از پشت درهای بسته خانه و در شرایطی که جامعه حضور فعال یک زن در مسائل این چنینی را نمی پذیرد، اشعاری می سراید که آئینه ای از دوران اوست. او به گفته بهار؛ مضامین نو را در قالب های کهن درآورده و بی انصافی است در حق او، اگر این بخش از محتوای اشعار دیده نشود.

به هر روی؛ به نظر می رسد آنچه محل سوال و اختلاف میان پژوهشگران است، بخشی از هویت ناپیدای جامعه ایرانی است؛ بخشی از تاریخ پنهان که شاید با گذر زمان و تحقیقات علمی بتوان پاسخ روشنی به این پرسش ها داد.