سرنوشت برجام در عصر ترامپ
اقدامات مجلس نمایندگان آمریکا در وضع تحریم‌های جدید نیز دلیل دیگری بر شدت این ابهام شده‌است. اگرچه به باور مقامات ایرانی، تصمیم‌های اخیر نمایندگان مجلس آمریکا به تحریم‌های جدید منجر نمی‌شود، اما می‌تواند اجرای موفقیت‌آمیز برجام را تحت تاثیر قرار دهد.
تحلیلگران از طیف‌های مختلف فکری در پاسخ به سرنوشت برجام در دوران ترامپ می‌گویند با وجود همه خصومت‌ها و کارشکنی‌های کاخ سفید، ترامپ به سوی نقض برجام حرکت نخواهد کرد. این تحلیلگران معتقدند استراتژی جدید آمریکا، افزایش فشارهای روانی و اقتصادی به ایران برای ورود تهران به دور جدیدی از مذاکرات است. مذاکراتی که هدف آن توقف امتیاز‌ها از سوی واشنگتن، جبران عقب‌نشینی‌های باراک اوباما، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا در برابر ایران و کاهش اثر بخشی برجام ارزیابی می‌شود. در عین حال، تحلیلگران بر این نکته اجماع دارند که با وجود سنگ‌اندازی‌های آمریکا و با همه فراز و نشیب‌ها، برجام به حیات خود ادامه خواهد داد.
سعیده‌سادات فهری: ساز ناکوک دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا در قبال برجام این روزها بدصداتر و بلندتر از قبل شنیده می‌شود؛ ترامپ که از ابتدای ورود به کاخ‌سفید و حتی پیش از آن بارها مخالفتش را در قبال این دستاورد مهم سیاست خارجی سلف خویش، باراک اوباما ابراز کرده بود این روزها و با وجودی‌که تاکنون دوبار پایبندی ایران به برجام را تایید کرده است از احتمال اعلام عدم پایبندی ایران به توافق سخن می‌گوید. رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده در مصاحبه‌ای که اخیرا با روزنامه وال‌استریت‌ژورنال انجام داده، در ادعاهایی گفته است که دولت او جزئیات توافق جامع هسته‌ای سال ۲۰۱۵ قدرت‌های جهانی با ایران را به دقت دنبال می‌کند و از آنجا که معتقد است تهران به توافق پایبند نیست، انتظار دارد عدم پایبندی آن اعلام شود. فارن پالیسی نیز در گزارشی نوشته است که رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده، از «گروهی از کارمندان معتمد کاخ سفید» خواسته است تا به‌دنبال تهیه «پرونده‌ای بالقوه» برای اثبات عدم پایبندی ایران به نص برجام در مهلت ۹۰ روزه آینده باشند. همچنین رئیس‌جمهوری آمریکا سوم مرداد ماه، در جریان یک سخنرانی عمومی در یانگستون واقع در ایالت اوهایو، به ایران هشدار داده‌است به توافق اتمی پایبند بماند؛ در غیر این‌صورت با «مشکلات بزرگی» روبهرو خواهد شد.
از سوی دیگر جان بولتون، نماینده سابق آمریکا در سازمان ملل گفته است که فکر نمی‌کند دونالد ترامپ در گزارش سه ماهه بعدی به کنگره، پایبندی ایران به برجام را تایید کند. بولتون که از مشاوران ترامپ در دوران تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا بود در مصاحبه با پایگاه خبری «تبلت مگ» درباره برجام گفت: «من قبلا چند بار با رئیس‌جمهوری درباره ایران و موضوع هسته‌ای صحبت کرده‌ام. او این موضوع را تهدیدی آشکار علیه ایالات‌متحده و متحدان ما می‌داند. رئیس‌جمهوری ترامپ شاید به‌عنوان تنها فرد در دولت آمریکا، این موضوع را به‌عنوان مساله‌ای اضطراری همانند کره‌شمالی می‌بیند.»
اکنون که صحبت از تایید یا عدم تایید پایبندی ایران به تعهداتش در قبال برجام از سوی واشنگتن مطرح است این پرسش به وجود می‌آید که آیا به واقع ترامپ به دنبال آن است که با چنین بهانه‌گیری‌هایی از برجام خارج شود یا اینکه اهداف دیگری را پیگیری می‌کند. از سوی دیگر تحریم‌های اخیری که در کنگره آمریکا علیه ایران، روسیه و کره‌شمالی تصویب شده و در گام بعدی باید در کاخ سفید تایید شود نیز به گفته بسیاری از کارشناسان شاید نقض برجام نباشد اما نقض روح برجام است. کارشناسان به این پرسش نیز پاسخ داده‌اند که هدف آمریکا از وارد آوردن این فشارها بر ایران چیست.
کارشناسان برجسته روابط بین الملل همگی معتقدند که «آمریکای ترامپ از برجام خارج نمی‌شود» اما «فشارهایش را بر ایران تشدید خواهد کرد. »
تداوم برجام در یک فضای پرفرازونشیب
ابراهیم متقی، استاد دانشگاه تهران درخصوص لایحه تحریمی علیه ایران با اشاره به اینکه لوایح تصویب شده در مجلس سنا و نمایندگان آمریکا را باید در زمره ادامه اقداماتی دانست که آمریکایی‌ها در چارچوب دیپلماسی اجبار علیه ایران به کار گرفته‌اند، گفت: «ویژگی اصلی دیپلماسی اجبار آن است که تحریم‌های اقتصادی اعمال می‌شود با هدف آنکه کشور در محدودیت منابع بیشتری قرار بگیرد و از این طریق در الگوی رفتار سیاست خارجی و قابلیت‌های راهبردی‌اش تجدیدنظر کند.»
متقی معتقد است که فضای موجود مربوط به دوره دونالد ترامپ نیست بلکه لوایحی که روز گذشته در صحن مجلس سنا مطرح شد و روز قبل از آن نیز در مجلس نمایندگان به تصویب رسید دارای یک ریشه تاریخی حداقل 8-7 ماهه و مربوط به دورانی است که هنوز باراک اوباما رئیس‌جمهوری آمریکا بود.
این استاد دانشگاه تهران با در نظر گرفتن شرایط موجود تاکید کرد: «بنابراین مساله برجام به‌عنوان یک توافق به عمر خود ادامه می‌دهد درحالی‌که آمریکایی‌ها نیز محدودیت‌های بیشتری را در چارچوب لوایح تحریم در پیش می‌گیرند. لوایحی که این بار در رابطه با ایران به کار گرفته شده به‌عنوان «لوایح مقابله با اقدامات بی‌ثبات‌ساز ایران» است. بنابراین چنین لوایحی محدودیت‌هایی را علیه ایران اعمال می‌کند که با برجام به‌عنوان یک توافق رسمی که بین دولت‌ها به تصویب رسیده می‌تواند هماهنگی داشته باشد یا نداشته باشد.» متقی همچنین گفت که برجام عامل بازدارنده در برابر این‌گونه تحریم‌ها تلقی نمی‌شود. چون مرجع این تحریم‌ها با برجام متفاوت است.
او در رابطه با چشم‌انداز اجرای برجام از سوی آمریکا نیز تاکید کرد: «برجام در یک فضای پرفرازونشیب به عمر خود ادامه می‌دهد اما این به آن معنا نیست که اقدامات و سازوکارهایی که از سوی ایالات‌متحده اعمال می‌شود مورد پذیرش ایران قرار خواهد گرفت.»
استاد دانشگاه تهران با بیان این موضوع که محدودیت‌ها علیه ایران ادامه خواهد یافت ادامه داد که ابزار ایران نیز متناسب با برجام به‌گونه‌ای نیست که بتواند اقدام متقابل و متوازن را در مقابل آمریکا ایجاد کند یا در برابر چنین لوایحی بازدارندگی به‌وجود آورد.
در نهایت متقی با اشاره به اینکه ترامپ اخیرا هم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را تایید کرد و هم زمینه تحریم‌های جدید علیه ایران را به‌وجود آورد، افزود: «این موارد هیچ‌گونه مغایرتی با یکدیگر ندارند. در آینده نیز وضعیت به همین صورت ادامه می‌یابد. ترامپ شخصا نمی‌تواند اقدامی را در ارتباط با ایران انجام دهد و مدعی شود که ایران پایبندی به توافق نداشته است. تیم امنیت ملی آمریکا و همچنین کسانی که در حوزه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کار می‌کنند باید به این جمع بندی برسند.»
استراتژی تقابلی آمریکا
همچنین محمد جمشیدی، استاد دانشگاه تهران نیز در رابطه با سیاست‌های دولت ترامپ در قبال ایران گفت: «آمریکا در حال تدوین استراتژی جدید خود برای مقابله با ایران است و طرح جدیدی هم که در کنگره تصویب شد عملا بیانگر بخشی از این استراتژی تقابلی است. براساس این استراتژی، ایران به لحاظ رسمی و قانونی تهدیدی برای آمریکا تلقی می‌شود و بنابراین سیاست خارجی آمریکا عملا از دست دولت‌های ایالات‌متحده خارج می‌شود.»
جمشیدی با اشاره به اینکه این مسیری است که فقط مربوط به دولت دونالد ترامپ نیست، بلکه از اواخر دولت باراک اوباما در پیش گرفته شده، افزود که حتی اگر هیلاری کلینتون نیز رئیس‌جمهوری می‌شد همین مسیر را دنبال می‌کرد. همچنانکه در رابطه با قانون جدیدی که کنگره آمریکا گذاشت، کلینتون هیچ موضعی نگرفت و در کل فرآیند با کنگره همراهی کرد. این استاد دانشگاه در ادامه تاکید کرد: بنابراین تفاوتی نمی‌کند که چه کسی به‌عنوان رئیس‌جمهوری وارد کاخ سفید شود چراکه در هر حال ساختار قدرت آمریکا یک استراتژی تقابلی با ایران را دنبال می‌کند و یک اجماع دوحزبی را در این‌خصوص شاهد هستیم.
سیگنال‌های خطرناک واشنگتن
او در واکاوی این نگاه واشنگتن نسبت به ایران توضیح داد: «علت این امر آن است که عملکرد چند سال اخیر سیاست خارجی دولت به‌گونه‌ای بوده که به طرف مقابل آمریکایی این سیگنال را داده که فشار بر ایران کارآمد است و در صورت فشار، تغییر موضع و سیاست خواهید داد.
این سیگنال بسیار خطرناک است و پیام‌های بدی دارد. اگرچه داخل ایران صحبت از تعامل می‌شود و واقعا نیز دولت جمهوری‌اسلامی به دنبال تعامل است اما برداشت طرف مقابل از این مواضع، تعامل نیست بلکه ضعف است. آنها حس می‌کنند که ایران ضعیف است، به برجام نیاز دارد و بدون آن هیچ راهی برای ادامه حیات خود نمی‌بیند، این در حالی است که متاسفانه برخی داخل ایران هنوز متوجه این موضوع نشده‌اند.» همچنین جمشیدی معتقد است که به دلایل فوق، باید برجام را هم در قالب این استراتژی تقابلی آمریکا تعریف و ارزیابی کرد. او با اشاره به سخنان اخیر دونالد ترامپ بعد از تحریم‌های جدید، مبنی بر اینکه «ایران باید به تعهداتش عمل کند» و همچنین مواضع بقیه سیاستمداران در دولت فعلی آمریکا شامل مشاور امنیت ملی، وزیر خارجه و وزیر دفاع که بیانگر این است که برجام به نفع آمریکا است، افزود: «به عقیده آنها برجام، دست ایران را می‌بندد، اجازه تحرک به ایران نمی‌دهد و مکانیزمی در اختیار طرف‌مقابل برای اعمال فشار و نظارت بر ایران است. بنابراین استراتژی دولت واشنگتن وارد آوردن فشارهای روانی و اقتصادی بر ایران است تا کشور را وادار به دور جدیدی از مذاکرات کنند، حال چه در حوزه هسته‌ای و چه فراهسته‌ای شامل منطقه، موشکی و دیگر ابعاد قدرت ایران.» به گفته این استاد دانشگاه با این تفاسیر، تهدید و تحرک نظامی به‌عنوان استراتژی آمریکا در قبال ایران تلقی نمی‌شود زیرا آنها می‌دانند که این رویکرد اثر معکوس باقی خواهد گذاشت. جمشیدی توضیح داد: «آنها می‌دانند که ایران در این زمینه در منطقه دست بالا را دارد و آمریکا هم با ضعف نسبی در قدرت روبهرو است. بدان معنا که قدرت آمریکا برای محیط امنیتی جدید منطقه کارآمد نیست یعنی مثلا با سپر دفاع موشکی نمی‌توان مانعی در مقابل گسترش تروریسم بود. »
خطای استراتژیک
کارشناس مسائل آمریکا در نهایت با تاکید بر این موضوع که اصل استراتژی واشنگتن تشدید فشار بر ایران است، افزود: «هدف آنها وادار ساختن تهران به کوتاه آمدن و قبول مذاکره مجدد در برجام است تا بتوانند محدودیت‌های بیشتری را بر کشور اعمال کنند. البته این گام اول آنهاست. همچنین هدف‌دیگرشان آن است که در عرصه‌های فراهسته‌ای یعنی منطقه‌ای و موشکی که توانمندی راهبردی ایران است، کشور را با چالش مواجه کرده و وادار به مذاکره کنند. اما واقعیت این است که در نهایت هیچ‌کدام از این سیاست‌ها باعث نمی‌شود که آمریکا استراتژی تحریم را کنار بگذارد. همانگونه که توافق برجام باعث نشد که تحریم‌ها کنار گذاشته شود و آمریکا تحریم‌ها را به‌عنوان یک ابزار همچنان حفظ کرده است.» وی ورود به مذاکرات جدید یا پذیرش فشارهای جدید آمریکا از سوی ایران را کاملا کشنده و خطرناک و یک خطای استراتژیک توصیف کرد و گفت که ایران باید بر اساس قانون مجلس، وعده‌های دولت مبنی بر لغو تحریم‌ها و خود متن برجام بر حقوق خود پافشاری کند. جمشیدی درخصوص بروز اختلاف‌نظرهایی میان رکس تیلرسون، وزیرخارجه آمریکا با دونالد ترامپ در رابطه با مساله برجام نیز گفت که باید توجه داشت اساسا قراردادن تیلرسون در مقام وزیرخارجه با هدف خنثی کردن وزارت خارجه صورت گرفته است زیرا در دوره قبل جان کری، وزیرخارجه پیشین مسوولیت‌های بسیاری داشت اما تیلرسون اکنون فقط پشتیبانی می‌کند و تصمیمات اصلی در شورای امنیت آمریکا گرفته می‌شود.
نفع رقبای منطقه‌ای
از سوی دیگر رحمان قهرمان‌پور، پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه معتقد است؛ دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا با وجود حرف و حدیث‌هایی که به‌وجود آمده و همچنین تحریم‌هایی که موازی با برجام به بهانه‌های دیگر علیه ایران اعمال می‌کند، به دنبال خروج از برجام نیست. او تاکید کرد: «هدف رئیس‌جمهوری آمریکا آن است که در مسیر اجرای برجام سختگیری کند و تا جایی که ممکن برخی امتیازاتی را که در دوره باراک اوباما، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا در قالب برجام به ایران واگذار شده است، متوقف کند. اما همین اقدامات می‌تواند بسترساز نقض عمده و حتی خروج از برجام باشد.» همچنین کارشناس مسائل منطقه توضیح داد که سیاست‌های جدید ترامپ در منطقه و در رابطه با مساله ایران و برجام به‌ضرر تهران و به‌نفع رقبای منطقه‌ای آن خواهد بود.
کاهش اثربخشی برجام
عبدالرسول دیوسالار، پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک خاورمیانه نیز معتقد است که برجام سندی است که آمریکا حداقل به شکل ظاهری هم که شده در آن باقی خواهد ماند و احتمال خروج از برجام از سوی کاخ‌سفید خیلی ضعیف است. دیوسالار تاکید می‌کند که دستور کار جدی واشنگتن آن است که به نوعی عمل شود که اثربخشی برجام کاهش پیدا کند. او با اشاره به این موضوع که تیم ترامپ با هوشمندی و پیچیدگی، تلاش چندجانبه‌ای را برای تحت‌الشعاع قرار دادن اثربخشی برجام آغاز کرده‌اند، افزود: «به‌نظر می‌رسد استراتژی تیم سیاست خارجی ترامپ در قبال ایران این‌گونه است که با فشار روانی ایران را به سوی نقض برجام هدایت کنند تا به این‌ترتیب مقدمات شکل‌گیری توافق جدیدی با ایران که در آن محدودیت‌های بیشتری اعمال می‌شود، فراهم آید. محدودیت‌هایی که فراگیرتر است زیرا در آن ناقض برجام ایران معرفی می‌شود و به این ترتیب امکان محدود کردن ایران در مواردی فراتر از موضوع هسته‌ای نیز وجود دارد.»
این کارشناس مسائل روسیه در نهایت درخصوص واکنش روسیه و چین نسبت به هرگونه اقدامی از سوی آمریکا در قبال برجام و ایران توضیح داد: «روسیه واکنش پراگماتیکی نسبت به اقدامات آمریکا نخواهد داشت و بیشتر به سمت واکنش‌های سیاسی حرکت خواهد کرد، چراکه درتعارض افتادن با آمریکای ترامپ در وضعیت فعلی برای روسیه مساله جالبی نیست. بنابراین به نظر می‌رسد که نمی‌توان روی روسیه به‌عنوان یک حامی قوی منافع ایران در مقابل آمریکا حساب کرد. اما ممکن است چین بنا به انگیزه‌های اقتصادی بیشتری که با ایران دارد به این سمت حرکت کند که واکنش تندتری در قبال آمریکا در صورت نقض برجام داشته باشد. اما در مجموع واکنش روسیه و چین چندان روی تصمیمات واشنگتن تاثیرگذار نخواهد بود.»
گزارش از سعیده سادات فهری
