شرایط حق پخش تلویزیونی فوتبال در کشورهای مختلف

حقوق پخش تلویزیونی بسته‌ای حقوقی است که صاحب و برگزارکننده‌ی آن رویداد از طریق فروش آن به شبکه‌های تلویزیونی به آنها اجازه پخش این رویداد را داده و در ازای دریافت مبلغ معینی درآمد کسب می‌کند. مشتریان فدراسیون‌ها و باشگاه‌ها در  بازار حقوق تلویزیونی، شبکه‌های تلویزیونی هستند. به طوری که این ارگان‌های ورزشی حقوق تلویزیونی مربوط به مسابقات تیم‌های خود را در این بازار به مزایده می‌گذارند و به بالاترین پیشنهاد می‌فروشند. شبکه‌هایی که بدون خریداری حقوق تلویزیونی رویداد، آن را پخش می‌کنند اقدام‌شان غیرقانونی بوده و صاحب حقوق آن رویداد و مسابقه، می‌تواند نزد مراجع قضایی از شبکه مذکور شکایت و خسارت دریافت کند.

در کشورهای پیشرو حقوق پخش تلویزیونی بسته به سیاست‌های بازاریابی در فوتبال این کشورها، از ۳۰ تا ۶۰ درصد کل درآمدشان را تشکیل می‌دهد. فروش این حقوق در اروپا از دهه ۶۰ میلادی با محبوب‌تر و فراگیرتر شدن تلویزیون آغاز شد و سنگ بنای تجاری‌سازی فوتبال آغاز شد. در واقع از این لحاظ این برهه یک نقطه عطف در تاریخ ورزش به شمار می‌رود. در این نیم قرن قیمت این «محصول» روندی افزایشی داشته است. به عنوان نمونه در بوندس‌لیگا طی تاریخ ۵۰ ساله‌اش ارزش حقوق تلویزیونی بیش از ۶۰۰  برابر شده و به فصلی ۶۲۸ میلیون یورو رسیده است. در حال حاضر حقوق پخش در پنج لیگ بزرگ اروپا (اسپانیا، آلمان، انگلیس، ایتالیا و فرانسه) در مجموع سالانه به ارزش پنج میلیارد یورو به فروش می‌رسد.

حقوق پخش تلویزیونی مسابقات در سه نوع فروخته می‌شود:  (۱) حقوق پخش زنده، (۲) حقوق پخش غیرزنده (زمان گذشته از ساعت این بازی‌ها در این نوع حقوق پخش عامل مهمی برای قیمت‌گذاری است) و (۳) حقوق پخش خلاصه و یا صحنه‌های مهم بازی (Highlights). شبکه‌های خبری‌ای که به عنوان مثال حقوق پخش نوع سوم را نحریده باشند، حتی گل‌های بازی‌ها را هم نمی‌توانند پخش کنند و تنها به نشان دادن چند عکس و یا حتی صرفاً درج نتایج اکتفا می‌کنند. بدیهی است شبکه‌ای که حقوق پخش زنده را خریده باشد، حق پخش بازی‌ها به دو شکل دیگر را نیز دارد.

علاوه بر فروش حقوق پخش تلویزیونی بازی‌ها در بازارهای داخلی، فدراسیون‌ها و سازمان‌های لیگ فوتبال حقوق پخش مسابقات‌شان را در بازارهای خارجی نیز به صورت جداگانه می‌فروشند. به عبارت دیگر این محصول خود را به بازارهای خارجی صادر می‌کنند.

شیوه‌ی بازاریابی و فروش حقوق پخش تلویزیونی در کشورهای مختلف متفاوت است و در برخی کشورها به صورت متمرکز و در برخی دیگر به صورت غیرمتمرکز صورت می‌گیرد. در بازاریابی  متمرکز حقوق پخش توسط سازمان لیگ به فروش می‌رسد و درآمد حاصله طبق جدولی خاص میان باشگاه‌ها توزیع می‌شود. اما در بازاریابی غیرمتمرکز که در حال حاضر تنها در اسپانیا صورت می‌گیرد، هر باشگاه خودش حقوق پخش بازی‌هاش را می‌فرودش. در این کشورها در مورد اینکه این حقوق به شبکه‌های عمومی و مجانی یا شبکه‌های پولی فروخته شود نیز سیاست‌های متفاوتی وجود دارد. هر کدام از این روش‌ها مزایا و معایبی دارد، که در ادامه به  تفصیل به آن پرداخته شده است. در این تحقیق علاوه کشورهای صاحب فوتبال، کشورهایی چون عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ترکیه نیز بررسی شده و سپس با فوتبال ایران مقایسه شده‌اند.

انگلیس

لیگ برتر انگلیس از محل فروش حقوق تلویزیونی در بازارهای داخلی و خارجی سالانه ۲/۲ میلیارد یورو درآمد کسب می‌کند. در انگلیس فروش حقوق پخش به صورت متمرکز صورت می‌گیرد. اما لیگ برتر انگلیس با وجود فروش متمرکز،‌ بالاترین درآمد را در جهان دارد.

یکی از دلایلی که لیگ برتر انگلیس درآمد بسیار بالایی از محل فروش حقوق پخش تلویزیونی کسب می‌کند، فروش انحصاری به شبکه‌‌های پولی است. در واقع بازی‌های لیگ برتر تازه از ساعت ۲۲ روز شنبه در شبکه‌های عمومی قابل دیدن است. این به شبکه BSkyB این امکان را می‌دهد که موقعیت انحصاری‌تر در بازار داشته باشد و مشتریان بیشتری را جذب کند.  در انگلستان نیز مانند اغلب کشورهای پیشرو در فوتبال، برگزارکننده لیگ و در پی آن مالک حقوق بازاریابی و رسانه‌ای آن سازمان لیگ است. محصولات فدراسیون فوتبال نیز در این کشورها علاوه بر تیم‌های ملی، جام حذفی هم هست. حقوق تلویزیونی این مسابقات به صورت جداگانه توسط فدراسیون به فروش می‌رسد.

به عنوان نمونه فدراسیون فوتبال انگلستان حقوق تلویزیونی مربوط به بازی‌های تیم ملی و جام حذفی (FA-Cup) را برای چهار سال از تابستان ۲۰۰۸ به شبکه خصوصی ITV و همچنین ستانتا، سازمان بزرگ ایرلندی صاحب شبکه‌های پولی فروخت. شبکه ITV برای خریداری این حقوق ۲۷۵ میلیون پوند پرداخت کرد. ستانتا نیز قرار بود ۱۵۰ میلیون پوند بپردازد که با در سال ۲۰۰۹ شبکه ESPN با بستن قراردادی چهارساله جایگزین آن شد. این بسته‌ی حقوقی علاوه بر بازی‌های تیم ملی و جام حذفی، شامل بازی‌های تیم ملی زیر ۲۱ سال، جام اتحادیه و کاپ جوانان نیز می‌شد.

آلمان

«بوندس‌لیگا» با وجود رشد ۵۰ درصدی درآمد فروش حقوق پخش بازی‌های خود در این فصل نسبت به فصل ۱۴-۲۰۱۳ و فروش ۶۲۸ میلیون یورو این حقوق، همچنان از این لحاظ در میان پنج لیگ بزرگ اروپا پنجم است. در بوندس‌لیگا نیز حقوق تلویزیونی به صورت متمرکز توسط سازمان لیگ این کشور که برگزارکننده‌ی بوندس‌لیگای اول و دوم است، به فروش می‌رسد. سازمان لیگ آلمان (DFL) این درآمد را میان ۳۶ باشگاه دو لیگ توزیع می‌کند. تفاوت عمده بوندس‌لیگا با لیگ برتر انگلیس در فروش بازی‌ها به شبکه‌های پولی و عمومی است. سازمان لیگ آلمان، حق پخش مستقیم دو بازی در فصل به علاوه پخش خلاصه بازی‌ها تنها یک ساعت و نیم پس از پایان مسابقات روز شنبه را به شبکه عمومی ARD  می‌فروشد. این باعث می‌شود که شبکه پولی Sky در آلمان، کشوری با ۸۰ میلیون نفر جمعیت، با قیمت پایین‌تری نسبت به سایر لیگ‌ها لیگ آلمان را بخرد. در مجموع حدود ۷۵۰ ساعت از مسابقات بوندس‌لیگا در شبکه‌های عمومی پخش می‌شود. این میزان در قیاس با لیگ برتر انگلیس (۴۰/۱۳۴ ساعت) بسیار زیاد است.

در عوض پخش مسابقات در شبکه‌های عمومی به دلیل قابل رویت بودن بیشتر بازی‌ها، درآمد حاصل از اسپانسرینگ و فروش اقلام تجاری هواداران را در آلمان افزایش داده است. ۴۴ درصد درآمد کل لیگ آلمان از این محل کسب می‌شود، در حالیکه این میزان در انگلیس ۳۵ درصد است.

در آلمان نیز فدراسیون فوتبال صاحب حقوق بازاریابی و رسانه‌ای تیم ملی آلمان و جام حذفی این کشور است و این حقوق در بسته‌های جداگانه از بوندس‌لیگا به فروش می‌رسند. سیاست فدراسیون فوتبال آلمان، که با ۶/۵ میلیون نفر عضو بزرگ‌ترین سازمان ورزشی در جهان محسوب می‌شود، همواره این بوده که حقوق پخش بازی‌های تیم ملی را به شبکه‌های عمومی بفروشد تا عموم مردم این کشور بتوانند بازی‌های تیم ملی کشورشان را ببینند. به همین خاطر هم دو شبکه‌ی عمومی یک و دو آلمان یعنی ARD و ZDF  و جدیداً شبکه‌ خصوصی اما غیرپولی RTL صاحب این حقوق بوده‌اند.

سازمان لیگ آلمان تنها دسته اول و دوم بوندس‌لیگا محصولات‌اش هستند، در حالیکه فدراسیون فوتبال آلمان علاوه بر تیم‌های ملی و جام حذفی، برگزارکننده‌ی لیگ تازه حرفه‌ای شده‌ی دسته سوم آلمان، همچنین لیگ منطقه‌ای «رگیونال‌لیگا» (دسته چهارم) و بوندس‌لیگای زنان نیز هست و در پی آن صاحب حقوق رسانه‌ای و بازاریابی این تورنمنت‌هاست.

ایتالیا

«سری آ» ایتالیا، از طریق فروش متمرکز بازی‌ها، ۹۷۵ میلیون یورو در سال درآمد دارد. لیگ ایتالیا از این لحاظ بعد از لیگ برتر انگلیس دوم است. تا چهار سال پیش حقوق پخش مسابقات لیگ ایتالیا به صورت غیرمتمرکز فروخته می‌شد. اما این فروش نامتمرکز در ایتالیا، در سال‌های گذشته یک وضعیت شدیداً نامتعادل را به وجود آورد که موجب شکل‌گیری یک «جامعه دو طبقه‌ای» در فوتبال ایتالیا شد. به همین دلیل از فصل ۲۰۱۱-۲۰۱۰ یک تحول بزرگ در لیگ ایتالیا اتفاق افتاد و سری آ تصمیم گرفت که فروش حقوق پخش مستقیم بازی‌ها به شبکه‌های پولی،  از سال ۲۰۱۰ دیگر نه به صورت غیرمتمرکز و به وسیله خود باشگاه‌ها، بلکه متمرکز و از طریق سازمان لیگ صورت بگیرد. از سال ۲۰۱۰ درآمدهای حاصل از فروش حقوق پخش تلویزیونی بنا بر سه معیار توزیع می‌شود: ۴۰ درصد کل درآمد به طور برابر میان همه باشگاه‌ها توزیع می‌شود، ۳۰ درصد بر اساس اهمیت ورزشی (۱۰ درصد از روی موفقیت‌های تاریخی، ۱۵ درصد با توجه به رده‌بندی پنج سال گذشته، ۵ درصد بر اساس رتبه در جدول فصل گذشته). ۳۰ درصد باقیمانده نیز بر اساس پتانسیل تماشاچی توزیع خواهد شد.

در سال ۲۰۱۰ سری آ ایتالیا در کل با ۲۲/۱۹۷ ساعت پخش مسابقات در تلویزیون عمومی، سری آ از این لحاظ پس از بوندس‌لیگا قرار داشت. در سیستم قبلی ۵۶ درصد درآمد کل باشگا‌ه‌های ایتالیایی از محل فروش حقوق پخش تلویزیونی بوده است و ۲۵ درصد نیز از محل اسپانسرینگ و فروش اقلام تجاری. با متمرکز شدن بازاریابی حقوق پخش تلویزیونی، این درصدها به هم نزدیک‌تر شدند.

اسپانیا

با لغو بازاریابی نامتمرکز در ایتالیا، اسپانیا از تابستان ۲۰۱۰ تنها بازار فوتبال بزرگ در اروپا است که در آن حقوق رسانه‌ای به صورت نامتمرکز توسط خود باشگاه‌ها فروخته می‌شود. در مجموع کل حقوق تلویزیونی مسابقات لالیگا به ارزش ۷۸۰ میلیون یورو به فروش می‌رسد که بعد از سری آ آن را در رده سوم قرار می‌دهد. نتیجه این سیستم فروش آن است که دو باشگاه بزرگ این کشور یعنی رئال مادرید و بارسلونا درآمد به مراتب بیشتری نسبت به سایر باشگاه‌ها دارند. رئال به تنها در کل حقوق پخش خود در لیگ، جام حذفی و لیگ‌ قهرمانان را ۱۷۸ میلیون یورو و بارسا ۱۷۵ میلیون یورو فروخته‌اند. همین سیستم غیرمتمرکز باعث شده این دو باشگاه بیشترین درآمد تلویزیونی را نسبت به سایر باشگاه‌ها داشته باشند. هم در اروپا و هم در اسپانیا. اما این به قیمت درآمد پایین سایر باشگاه‌ها و کار دشوار آنها برای بازاریابی حقوق تلویزیونی‌شان تمام می‌شود.

به دلیل فروش غیرمتمرکز حقوق پخش تلویزیون، ۵۱ درصد کل درآمد باشگاه‌های اسپانیا از فروش حقوق پخش بازی‌ها حاصل می‌شود و وابستگی به این منبع درآمدی نسبتاً بالاست. سهم درآمد حاصل از اسپانسرینگ و فروش اقلام تجاری تنها ۲۵ درصد است.

در اسپانیا فدراسیون فوتبال این کشور برای سال ۲۰۱۰ ، پس از قهرمانی تیم ملی این کشور در اروپا، حق پخش زنده‌ی هر بازی تیم را به مبلغ ۳٫۷۵ میلیون یورو به شبکه TVE فروخت. پیش از این حقوق تلویزیونی هر بازی در سال ۲۰۰۸ ۲٫۵ میلیون یورو فروخته شده بود. البته قرارداد فدراسیون فوتبال اسپانیا با TVE شامل اسپانسرینگ هم می‌شود و این شبکه به عنوان یکی از شرکای تجاری فدراسیون نیز به شمار می‌آید.

فرانسه

حقوق تلویزیونی لیگ دسته اول فرانسه نیز به صورت متمرکز توسط سازمان لیگ این کشور بازاریابی می‌شود، اما سیاست بازاریابی لیگ فرانسه این است که میزان بسیار کمی از بازی‌ها به شبکه‌های عمومی تلویزیون فروخته می‌شود. همین باعث شده که لیگ فرانسه با درآمد سالیانه ۷۱۰ میلیون یورو بالاتر از بوندس‌لیگا قرار بگیرد. به عنوان نمونه در فصل ۲۰۰۵-۲۰۰۴ تنها ۵۱/۳۷ ساعت از کل بازی‌ها در تلویزیون عمومی پخش شد. تازه از فصل ۲۰۰۹-۲۰۰۸ لیگ فرانسه تنها برای افرادی که به شبکه‌های پولی تلویزیونی، اینترنتی و تلفن همراه صاحب حقوق پخش مسابقات حق عضویت می‌دهند، قابل مشاهده است. در تلویزیون عمومی تنها یکشنبه‌ها خلاصه‌ای از بازی‌ها پخش می‌شود.

حق پخش بازیهای تیم ملی فرانسه نیز که توسط فدراسیون فوتبال این کشور بازاریابی می‌شود، تا ۲۰۱۰ سالی ۴۵ میلیون یورو به شبکه TF1 فروخته شد. این قرارداد به طور متوسط سالی ۱۱ بازی را شامل می‌شد.

ترکیه

«سوپر لیگ» ترکیه نیز حقوق پخش تلویزیونی مسابقاتش را به صورت متمرکز فروخته و میان باشگاه‌ها توزیع می‌کند. در ترکیه شبکه پولی «دیجی تورک» حقوق پخش بازی‌ها را در قراردادی جدید در سال ۲۰۱۲ به ازای ۳۵۰ میلیون یورو می‌خرید. این رقم در فصل جاری به مبلغ قابل توجه ۴۳۵ میلیون یورو رسیده است. ارزش حقوق تلویزیونی ترکیه در عرض ۱۶ سال ۴۰ برابر شد. در حال حاضر لیگ ترکیه از لحاظ حقوق تلویزیونی بعد از پنج لیگ بزرگ اروپا، ششمین لیگ باارزش اروپا است. دلیل اصلی آن در کنار بزرگ بودن بازار ترکیه، رقابتی بودن بازار شبکه‌های تلویزیونی و به خصوص حضور شبکه‌های قوی پولی در این بازار است.

امارات

شیخ خلیفه بن‌زایدآل ‌نهیان، رییس دولت امارات عربی متحده و شیخ محمدبن‌ رشید آل مکتوم، وزیر امور خارجه این کشور و حاکم دبی امتیاز پخش تلویزیونی رقابت‌های فوتبال لیگ حرفه‌ای باشگاههای امارات را سال ۲۰۰۸ خریداری کردند. آنها حق پخش تلویزیونی این رقابت‌ها را برای ۵ سال آینده به مبلغ ۳۵۰ میلیون درهم « ۹۵ میلیون دلار » در دو شبکه ابوظبی و دبی اسپرت در اختیار گرفتند. شیخ‌ خلیفه‌ بن زاید مالکیت این دو شبکه‌ی رسانه‌ای را برعهده دارد و قرار است سالی ۷۰ میلیون درهم برای پخش رقابت‌های لیگ حرفه‌ای فوتبال امارات پرداخت کند. تا پیش از این مسابقات لیگ امارات به صورت رایگان و از طریق ابوظبی اسپورت و دوبی اسپورت پخش می‌شد. با توجه به قوانین جدید کنفدراسیون فوتبال آسیا که لیگ‌های فوتبال در این قاره باید حق پخش بازیهای خود را به فروش برسانند مسئولین فوتبال امارات هم امتیاز پخش تلویزیونی لیگ این کشور را فروختند. این قرارداد در تابستان سال گذشته با مقداری افزایش به مدت پنج سال تمدید شد.

عربستان سعودی

در کشور عربستان سعودی گروه شبکه‌های ام‌بی‌سی در جولای سال ۲۰۱۴ حقوق تلویزیونی لیگ و جام حذفی این کشور را با انعقاد قراردادی ۱۰ ساله به ارزش حدود ۸۶۰ میلیون یورو خرید. به این ترتیب ارزش حقوق تلویزیونی لیگ و جام حذفی این کشور از ۳۱٫۵ میلیون یورو به ۸۶ میلیون یورو

 ایران

صداوسیما پس از سال‌ها کشکمش سرانجام در سال ۱۳۸۷ راضی شد قرارداد خریداری حقوق پخش لیگ برتر  کشور را امضا کند، رقمی که دو طرف برسر آن به توافق رسیده‌اند در یک قرارداد سه ساله، در سال اول ۱۰ میلیارد و در سال دوم ۱۱ میلیارد تومان بود. این رقم در سال‌های بعد به ۱۵ میلیارد تومان رسید.  تازه تمام این مبلغ نیز به مربوط به حقوق پخش بازی‌های لیگ برتر نیست، زیرا در همان سال اول قرار شد شش میلیارد تومان از ۱۰ میلیارد مذکور از طریق قرارداد تبلیغات دور زمین به سازمان لیگ تعلق گیرد. در واقع صداوسیما فقط ۴ میلیارد تومان برای سال اول بابت خربداری حقوق تلویزیونی مسابقات به سازمان لیگ پرداخت کرد؛ یعنی چیزی حدود ۱۵ میلیارد تومان کمتر از درآمد اماراتی‌ها از این محل. این در حالی‌ست که جمعیت ایران و علاقمندان به فوتبال در ایران ده‌ها برابر امارات است. در سال دوم نیز از ۱۱ میلیارد تومان دریافتی، پنج میلیارد تومان مربوط به حق پخش بازی‌های لیگ برتر بود. ضمن آنکه این قرارداد جام حذفی را هم دربرمی‌گیرد. حال آن که این تورنمنت محصولی متفاوت است و حقوق رسانه‌ای و بازاریابی‌اش باید به طور جداگانه بازاریابی شود.

برای تمدید قرارداد میان فدراسیون فوتبال و صداوسیما در سال ۱۳۹۳، فدراسیون سالیانه ۱۶۰ میلیارد تومان مطالبه می‌کند، اما صداوسیما تنها حاضر است ۲۰ میلیارد تومان بدهد.

دلیل اصلی ارزش بسیار پایین‌تر حقوق تلویزیونی لیگ ایران نسبت به سایر لیگ‌ها، انحصاری بودن بازار شبکه‌های تلویزیونی است.

برای فروش خارجی لیگ برتر فدراسیون تا کنون خود وارد عمل نشده است. این در حالیست که شبکه‌هایی مثل دبی اسپورت امارات و الکأس قطر در سال‌های اخیر بازی‌های ایران را چه به صورت مستقیم و چه به صورت صحنه‌های مهم نشان می‌دهند و حداقل یک دوربین و خبرنگار اختصاصی نیز دارند.

فدراسیون همچنان بایت حقوق پخش تلویزیونی تیم ملی، که محصول اصلی‌اش به شمار می‌رود، پولی از صداوسیما بابت حقوق پخش نمی‌گیرد. این در حالیست که اساسنامه‌ی جدید فدراسیون فوتبال که به تصویب هیات دولت هم رسیده است، در ماده ۷۵ فدراسیون را صاحب این حقوق دانسته است.

پیش از آن، صداوسیما نه تنها بابت پخش مسابقات لیگ و تیم ملی ایران حقوق باشگاه‌ها و فدراسیون به عنوان صاحبان این محصول را پرداخت نمی‌کرد، بلکه برای بازی‌های تیم ملی نیز خود اقدام به فروش این حقوق به بازارهای خارجی می‌نمود. برای اولین بار در زمان ریاست محسن صفایی فراهانی، فدراسیون حداقل توانست این حق خود را بگیرد و خود حقوق بازی‌هایی که در خارج از کشور برگزار می‌شد را بازاریابی کند. به عنوان دو نمونه، حق پخش بازی دوستانه مقابل آمریکا پس از جام جهانی ۱۹۹۸ به یک شرکت آرژانتینی به مبلغ ۱۶۰ هزار دلار فروخته شد که ۸۰ هزار دلار آن به فدراسیون فوتبال ایران تعلق گرفت. یک بار نیز بازی در ژاپن مقابل تیم ملی این کشور ۴۰ هزار دلار به یک شرکت خارجی فروخته شد و سیما اصلاٌ حق پخش زنده آن بازی را نخرید و آن بازی فقط از طریق تلویزیون از طریق گزارش تلفنی پخش شد.

فروش حقوق پخش بازی‌های تیم ملی که در ایران برگزار می‌شود، به شبکه‌های خارجی به مشکلاتی از قبیل عدم همکاری صداوسیما با آن شبکه که حقوق پخش را از فدراسیون خریده، هم مواجه می‌شود.