آمانو در دوراهی برجام و آمریکا

علی خرم نماینده پیشین ایران در مقر اروپایی سازمان ملل متحد در روزنامه اعتماد، نوشت: او حتی تاکنون جلوی دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده امریکا هم ایستادگی و تاکید کرده که بر مبنای توافق هسته‌ای ایران هیچ تخلفی مرتکب نشده است. از طرفی دولت امریکا برای اینکه بتواند نقض یا عدم تعهدی را از سوی ایران اعلام بکند قطعا استناد به اظهارات و گزارش‌های مدیرکل آژانس دارد. از نظر حقوق بین‌الملل و بر اساس متن برجام، ترامپ شخصا نمی‌تواند اظهارنظری در مورد پایبندی یا عدم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای داشته‌باشد. این نشان‌دهنده نقش غیرقابل انکار مجموعه آژانس و اهمیت شخص یوکیو آمانو در فرآیند تایید یا عدم تایید پایبندی ایران به تعهداتش در برجام است.

امریکا برای اینکه بتواند بهانه‌جویی کند، همه فشارهای خودش را بر آژانس می‌گذارد. چرا که امریکایی‌ها هم از نقش غیرقابل انکار آمانو در این فرآیند آگاه هستند. آمانو احتمالا در این سفر مجموعه فشارهای ایالات متحده امریکا بر آژانس را با مقامات ایرانی در میان خواهد گذاشت. قطعا نقطه نظراتی از سوی دولت امریکا به آمانو منتقل شده است و این نقطه‌نظرات از سوی آمانو به ایران منتقل خواهد شد. طی مذاکراتی که روز گذشته بین آمانو با ریاست سازمان انرژی اتمی و وزیر امورخارجه کشورمان انجام شد قطعا این نقطه‌نظرات مطرح شده. بر این اساس دو طرف در مذاکرات‌شان بررسی می‌کنند که با کدام خواسته‌های دولت امریکا می‌توان همراهی کرد و چه خواسته‌هایی عملا غیرقابل اجرا هستند.

یکی از نکاتی که اخیرا در مورد برجام بیشتر مطرح شده است، مساله بند تی است. در بند تی پیوست اول برجام، ایران تعهد داده است که در فعالیت‌هایی که «می‌تواند برای توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای به‌کار گرفته شود» وارد نخواهد شد. این بند از برجام در مجموعه دسترسی‌های هسته‌ای قرار ندارد و در آن راهکاری برای دسترسی آژانس یا راستی‌آزمایی عنوان نشده است. امریکایی‌ها این بند را تفسیر به رای می‌کنند و می‌گویند ایران باید در زمینه نظامی همکاری کند. بر اساس این تفسیر یک جانبه امریکایی‌ها ادعا می‌کنند که اگر ایران در این زمینه همکاری نکند، به این معناست که کاسه‌ای زیر نیم‌کاسه است. نهایتا هدف امریکایی‌ها این است که آژانس را وادار کنند که بر مبنای راستی‌آزمایی این بند، هر نقطه‌ای را که می‌خواهد مورد بازدید قرار دهد.

از نظر توافق عملی هیچ‌یک از طرف‌های 1+5 به جز امریکا این تفسیر را قبول ندارند. حتی مذاکره‌کنندگان امریکایی در دوران دولت اوباما هم این را پذیرفته‌بودند که منظور از این توافق، دسترسی بدون محدودیت به اماکن نظامی ایران نیست. چنین دسترسی بر اساس برجام و پروتکل الحاقی فقط در صورتی ممکن است که گزارش و اسناد معتبری وجود داشته‌باشد که ایران دریک‌جایی تخلف کرده یا در یک نقطه نظامی مشغول فعالیت هسته‌ای است. بر چنین مبنایی است که آژانس می‌تواند درخواست دسترسی و بازرسی از مکانی در خاک ایران را مطرح کند. این نکات و نقطه‌نظرات طرف امریکایی از سوی آمانو در اختیار مقامات ایرانی قرار گرفته است. 

آنچه تاکنون می‌دانیم این است که نظر قطعی طرف‌های گروه 1+5 این است که ایران لزومی ندارد تعهدی اضافه بر برجام بسپارد. اجرای چنین نقطه‌نظراتی از سوی امریکا در حال حاضر تقریبا غیرممکن است، چرا که تاکنون هیچ سند و مدرکی در اختیار آژانس قرار نگرفته است که ادعا کند ایران در هیچ مکان اعلام نشده‌ای اعم از هسته‌ای یا غیرهسته‌ای فعالیت اعلام‌نشده‌ای دارد. با توجه به شرایط حاضر، به گمان من مقامات جمهوری اسلامی ایران نیز نباید به این سمت بروند که به چنین اظهارات و ادعاهایی دامن بزند.

آمانو از یک طرف زیر فشار دولت امریکا قرار دارد و از طرف دیگر اطمینان دارد که چنین ساز و کاری نه در برجام، نه در پروتکل الحاقی و نه در پادمان‌های ان‌پی‌تی مورد اشاره واقع نشده است. از طرف دیگر آمانو از این واقعیت هم مطلع است که دیگر اعضای گروه 1+5 هم به هیچ‌وجه در این مورد با امریکا همراه نیستند و می‌داند ایران نیز با این کار موافق نیست. در این شرایط آمانو به تهران آمد تا از نقطه‌نظرات تهران نیز آگاه شود تا بتواند بر اساس کنار هم قرار دادن نقطه‌نظرات ایران، امریکا و بقیه طرف‌های 1+5 گزارش بعدی خود را تنظیم کند. بر خلاف گذشته که پرونده ایران تحت عنوان PMD در شورای حکام آژانس مطرح بود، تا الان هیچ مدرک و سندی مطرح نشده که شورای حکام بخواهد پرونده جدیدی علیه ایران باز کند. 

در دوران گذشته، امریکایی‌ها مدارک ادعایی در اختیار داشتند که از طریق آنها شورای حکام را به فشار آوردن به ایران وادار کرده‌بودند. حتی اگر چنین مدارک و اسنادی بار دیگر مطرح شود، باز هم نیاز به طی فرآیند سیاسی و حقوقی در آژانس است. قبل از هر چیز اگر مدرک یا سند ادعایی جدیدی از سوی طرف ثالث به آژانس ارایه شود، مدیرکل این موضوع را با ایران مطرح خواهد کرد و از ایران خواهد خواست تا توضیحات روشنی در این مورد به آژانس ارایه دهد. اگر توضیحات ایران قانع‌کننده باشد، اصولا نیازی به درخواست برای دسترسی‌های جدید وجود نخواهد داشت و اگر مدیرکل در این مورد قانع نشود، در این صورت به شورای حکام آژانس ارجاع می‌شود.

به گمان من بعد از سفر آمانو به تهران باید منتظر گزارش بعدی آقای آمانو در زمینه پایبندی ایران به برجام باشیم تا ببینیم چه اندازه فشارهای امریکا در بی‌طرفی آمانو و آژانس موثر بوده است. قطعا در سفر اخیر مقامات ایرانی توانستند این نکته را ارزیابی کنند که روند گزارش بعدی مدیرکل چگونه خواهد بود. جزییات گزارش بعدی آمانو اجازه خواهد داد ارزیابی کنیم آیا مدیرکل آژانس در این مسیر قرار گرفته است که پس از 8 بار تایید کامل فعالیت‌های ایران، در مسیر وارد کردن تردید قرار بگیرد یا اینکه همچنان بر مسیر منصفانه‌ای که پس از برجام در پی گرفته ‌بود، اصرار خواهد کرد.