خاورمیانه و «وزش بادهای جنگ» در سال 2018

مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه با این مقدمه نوشت:خاورمیانه در حالی سال 2018 را آغاز خواهد کرد که وحشت از جنگهای سوریه و عراق و یمن به هراس از پیش بینی جنگ ها و درگیری های آینده پیوند می خورند. بی ثباتی و ناامنی هایی که در سال 2017 برمنطقه خاورمیانه سایه افکنده بود، انتظارها را برای آینده ای روشنتر کماکان در ابهام خواهد گذاشت.

در حالی که در شرق خاورمیانه ایران و عربستان نظام منطقه ای خلیج فارس را با یارگیری های جدید تغییر می دهند، در غرب منطقه فلسطینیان خود را برای انتفاضه ای دیگر آماده می کنند. می توان گفت که تحولات سال 2017 بستر ساز دو تغییر عمده در منطقه خاورمیانه برای سال 2018 بوده است:

اولین تغییر در شرق منطقه با احتمال رویارویی ایران و عربستان چه به طور مستقیم و چه نیابتی، همچنین احتمال افزایش تنش های سیاسی ایران و ایالات متحده همراه خواهد بود.

مبارزات قدرت میان ایران و عربستان سعودی که در جنگ های نیابتی در عراق و سوریه و یمن به نمایش گذاشته شد و می رفت که به لبنان کشانده شود، تا حد زیادی برگرفته از شعارهای ایران هراسی و شیعه هراسی محمد بن سلمان، شاهزاده جوان سعودی بود. اتهام دست داشتن ایران در حمله موشکی انصارالله یمن به ریاض به منظور تعرض به کشورهای همسایه و برهم زدن صلح و ثبات منطقه باور دشمنی میان دو کشور را قویتر ساخت و ایران نیز همواره در کنار راهکار دیپلماسی در قبال اقدامات شتابزده شاهزاده سعودی، از اعلام قوای منطقه ای خود سرباز نزد.

دشمنی عربستان با قطر و طرد کردن این کشور از شورای همکاری خلیج فارس و حمایت صریح امارات از این عمل موجب تمایل قطر به سمت ایران شده تا انزوای دیپلماتیک تحمیل شده از سوی ریاض را با تکیه بر تهران جبران کند. از این جهت شکاف میان کشورهای عرب منطقه می تواند شرایط متفاوتی را به نسبت گذشته ایجاد کند. امارات و بحرین با ادعای دخالت قطر در امور داخلی این دو کشور در صف یاران عربستان باقی مانده و احتمال تغییر در نظام خلیج فارس در سال 2018 را توسط این یارکشی ها افزایش داده اند.

اگرچه کویت و عمان نیز در تلاشی دو سویه بدنبال متقاعد کردن عربستان سعودی و ایران در پی اصلاح روابط در شورای همکاری خلیج فارس هستند، اما با توجه به ظرفیت اندک کویت و مسقط در متقاعد کردن دو طرف، این میانجیگیری از اثرگذاری اندکی برخوردار خواهد بود.

لاجرم عربستان و امارات خواهان دخالت های جدی تر ایالات متحده در منطقه هستند و ترس از ایران برای دستیابی به سلاح هسته ای نیز این گونه تلاشها را قوی تر می سازد. در این ارتباط لابی های منطقه ای برای تشویق امریکا برای برخورد نظامی با ایران جهت از میان برداشته شدن یکی دیگر از پایگاه های قدرت در منطقه قویا بر به خطر افتادن روند ثبات منطقه ای موثر خواهد بود. تفکرات ضدامریکایی ایران نیز راههای گفتگو با امریکا را سد کرده و مشروعیت مبتنی بر ایدئولوژی حاکم نیز می تواند پتانسیل ها را برای تمایل به یک رویارویی جدی تر فراهم کند.

بنابراین کمپین ضد قطری بهانه ای برای تغییر منطقه در بخش خلیج فارس در سال آینده خواهد بود. اگر عربستان سعودی به دیپلماسی بی ثبات کننده خود ادامه دهد، مکانیسم وجودی شورای خلیج فارس نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و فضای تنش آلود خلیج فارس به دیگر نواحی منطقه خاورمیانه کشیده خواهد شد.

قابل ذکر آن که همانگونه که وینستون چرچیل، نخست وزیر اسبق بریتانیا با عنوان مشهورترین چهره عرصه دیپلماسی گفته بود: در سیاست دوستان و دشمنان دائمی وجود ندارد و تنها چیز دائمی منافع است.

در جناح دیگر، ادعای ایالات متحده برای قرارگیری ایران در مسیر توسعه موشک های دوربرد بالستیک و تمرکز بر کاهش قدرت منطقه ای ایران از مرحله تحریم تا سطح تهدید به حمله نظامی پیش رفته است. رویکرد ترامپ با تمرکز بر تهدیدات علیه ایران جای تعاملات دیپلماتیک میان دو کشور را تنگ تر از قبل کرده و فضای تنش آلود حاصل خواهد توانست بر امنیت منطقه اثر گذار باشد.

دومین تغییر در غرب خاورمیانه و استراتژیک ترین بخش منطقه، اختلاف بر سر بیت المقدس "مقر حکومتی فلسطین و یا پایتخت اسراییل" با افزایش خشونت و برخوردهای احتمالی میان دو دولت همراه خواهد بود. دونالد ترامپ با شناسایی رسمی بیت المقدس به عنوان پایتخت اسراییل و اعلام آمادگی برای انتقال سفارت امریکا از تل آویو به بیت المقدس سرفصل جدیدی از مناقشات را در منطقه باز کرده است. در مقابل رضایتمندی نتانیاهو از تصمیم ترامپ، خصم شورای مرکزی سازمان آزادیبخش فلسطین برای اعلام فلسطین به عنوان کشور تحت اشغال قرار دارد.

در واقع این اقدام ایالات متحده تنها منحصر به برهم خوردن اوضاع میان اسراییل و فلسطین نخواهد بود بلکه واکنشهای هم کشورهای عرب منطقه مانند مصر و اردن و هم کشورهای غیر عرب مانند ایران و ترکیه را نیز بدنبال خواهد داشت. حتی اتحادها علیه اسراییل می تواند یارگیری های منطقه ای را یک بار دیگر تغییر دهد. اگرچه عربستان سعودی خواهان پذیرش طرح صلح دونالد ترامپ از سوی تشکیلات خودگردان فلسطین بوده اما در غیر این صورت و با حمایت ریاض از اعراب منطقه با برهم خوردن اتحاد مثلث وار امریکا- اسراییل-عربستان، توازن قدرت در بخش غربی خاورمیانه برهم خواهد خورد.

با این اوصاف بنظر میرسد اظهار امیدواری پاپ فرانسیس برای ایجاد مسیری برای همزیستی مسالمت آمیز در منطقه ناشی از واهمه و هراس از تنش های دائمی منطقه است که در سال آینده میلادی به نوعی دیگر رقم خواهد خورد.