پیامد همدستی ترامپ و بن‌سلمان

به گزارش «اقتصادنیوز» مدتی است که ایران از جناح «باز» در اوپک (طرفدار قیمت بالا) به جناح «کبوتر» (طرفدار تولید بیشتر) مهاجرت کرده و در سمت مقابل، عربستان عکس ایران عمل کرده است. همزمان با این تغییر نقش‌ها شاهد اتفاق‌هایی در عرصه سیاست هستیم که اهداف جناح بازها در بازار نفت را تامین می‌کند. عربستان سعودی به دلیل برنامه اقتصادی جاه‌طلبانه و افزایش قدرت منطقه‌ای به قیمت بالای نفت نیاز دارد. بنابراین لابی با ترامپ برای خروج از برجام می‌تواند بخشی از این هدف را تامین کند.

اسرار نفتی خروج ترامپ

جای «بازها» و «کبوترها»ی اوپک تغییر کرده است؛ این موضوعی است که از ماه‌ها پیش مورد توجه تحلیلگران بازار نفت بود. عربستان ظرف یک سال گذشته همه تلاش خود را برای افزایش هرچه بیشتر قیمت‌ها انجام داده، برخی اخبار نشان می‌دهند سعودی‌ها به قیمت‌های بیشتر از سطوح کنونی چشم دوخته‌اند، آنها خواهان قیمت حداقل ۸۰ دلاری برای نفت هستند. این در حالی است که ایران بارها در این مدت اعلام کرد قیمت نفت باید در محدوده ۶۰ تا ۶۵ دلار باقی بماند و نفت گران‌تر موجب بازگشت مازاد عرضه و بی‌ثباتی بازار می‌شود. شاید این اولین بار در تاریخ اوپک است که مواضع ایران و عربستان به این شکل متفاوت است؛ عربستان قیمت بیشتر می‌خواهد و ایران کمتر. این یعنی نقش «بازها» و «کبوترها»ی اوپک تغییر کرده است. بازهای اوپک همواره سیاست «حفظ منابع محدود نفتی و افزایش قیمت‌ها» را دنبال می‌کرده‌اند؛ ایران در کنار ونزوئلا به‌عنوان سردسته این گروه معرفی می‌شد. اما کبوترها با تولید هرچه بیشتر نفت، هدف افزایش سهم در بازار را دنبال می‌کردند و درآمد بیشتر را در تولید بیشتر می‌دانستند. آنها همیشه منتقد قیمت‌های بیشتر نفت بودند؛ عربستان به‌عنوان سردمدار کبوترهای اوپک شناخته می‌شد. تحلیلگران می‌گویند، تغییر نقش ایران و عربستان در اوپک به تفاوت‌هایی که در اقتصاد دو کشور رخ داده باز می‌گردد. وابستگی ایران به نفت بسیار کمتر از سال‌های گذشته شده و در عین حال عربستان برای اجرای برنامه‌های بلندپروازانه سیاسی و اقتصادی خود به قیمت‌های بیشتر نیاز دارد.

اما تمام این اتفاقات در اوپک در شرایطی رقم می‌خورد که در عالم سیاست شاهد اتفاقاتی هستیم که نتیجه آن برای بازار نفت، افزایش هرچه بیشتر قیمت‌ها است. این اتفاق چیزی نیست جز خروج آمریکا از برجام. سوالی که پیش می‌آید این است که آیا بین تلاش عربستان برای افزایش قیمت‌ها و خروج آمریکا از برجام رابطه‌ای وجود دارد؟ وزیر نفت ایران می‌گوید رابطه‌ای وجود دارد. بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، معتقد است عربستان و آمریکا برای افزایش قیمت‌ها تبانی کرده‌اند. یعنی آمریکا با خروج از برجام به اقدامی دست زده که عربستان تشنه قیمت نفت را راضی کند.

خروج عربستان از دسته کبوترها

اوایل اسفند سال گذشته بود که تحلیلگران به تغییر جایگاه بازها و کبوترهای اوپک تاکید کردند. «دنیای اقتصاد» نیز در گزارشی تحت عنوان «هدف‌گذاری نفت ۷۰ دلاری از سوی سعودی‌ها» تغییر سیاست‌های عربستان را تحلیل و از آن به «دور برگردان عربستان در اوپک» یاد کرده بود. آنطور که در این گزارش آمده است: «زکی‌یمانی، وزیر نفت عربستان سعودی در دهه ۱۹۷۰ میلادی به دیگر اعضای اوپک هشدار می‌داد که رشد شدید قیمت نفت می‌تواند نتیجه عکس در بازار به دنبال داشته باشد. در سال ۲۰۰۸ یعنی زمانی که قیمت‌ها به محدوده ۱۵۰ دلار به ازای هر بشکه رسیده بود نیز تلاش‌های علی النعیمی، وزیر نفت سابق عربستان سعودی برای کاهش قیمت با مقاومت دیگر اعضای اوپک مواجه شد.» علاوه بر اینها النعیمی با شروع افت قیمت‌ها در میانه‌های سال ۲۰۱۴ تا زمانی‌که به کرسی وزارت نفت عربستان تکیه داده بود(آوریل ۲۰۱۶)، با همه قدرت در برابر کاهش سهم عربستان در بازار نفت ایستاد و اعلام کرد «بازار خود باید قیمت‌ها را اصلاح کند و عربستان برای افزایش قیمت‌ها اقدامی انجام نخواهد داد.»

اما این کشور حداقل ظرف یک سال گذشته آواهای دیگری سر داده، هدف‌گذاری قیمت ۱۰۰ دلاری از سوی عربستان که برخی منابع آگاه اعلام کرده‌اند و همچنین تلاش سعودی‌ها برای افزایش مدت توافق نفتی اوپک و روسیه از نشانه‌های واضح این تغییر سیاست است. تحلیلگران مهم‌ترین دلیل این تغییر سیاست‌ها را برنامه‌های بلندپروازانه ولیعهد جوان این کشور، محمد بن سلمان می‌دانند. بن سلمان طرحی با عنوان «سعودی ۲۰۳۰» معرفی کرده که هدف آن قطع وابستگی اقتصاد این کشور به درآمدهای نفتی است. با این حال انجام طرح «سعودی ۲۰۳۰» نیازمند منابع مالی زیادی است، بنابراین عربستان برای تامین این هزینه‌ها به قیمت‌های بالای نفت نیازمند است. فروش بخشی از سهام آرامکو که قرار است تا پایان سال جاری میلادی اجرایی شود نیز بخشی از برنامه‌های اقتصادی عربستان است. برای تحقق درآمد ۱۰۰ میلیارد دلاری که عربستان پیش‌بینی کرده از فروش ۵درصد سهام آرامکو به دست‌آورد، قیمت نفت باید از سطوح کنونی نیز بسیار بیشتر شود.

اما در کنار این اهداف باید توجه داشت که قیمت‌های کنونی نیز کفاف بودجه عربستان را نمی‌دهد. صندوق بین‌المللی پول همین چند روز پیش اعلام کرد عربستان برای جبران کسری بودجه ۵۲ میلیارد دلاری سال جاری خود به قیمت ۸۷ دلاری نفت نیاز دارد. این کشور ظرف سه سال گذشته مدام با کسری بودجه مواجه شده، از این رو مبالغ بسیاری از ذخایر صندوق ارزی خود را برای جبران کسری بودجه برداشت کرده است. گفته می‌شود تا پایان سال ۲۰۱۷، ذخایر صندوق عربستان ۳۵ درصد افت کرده است. در صورتی که قیمت نفت امسال به ۸۷ دلار نرسد، این مقدار بیشتر می‌شود. سال ۲۰۱۶ صندوق بین‌المللی پول اعلام کرد که درصورت تداوم افت قیمت‌ها ظرف ۵ سال چیزی از صندوق ذخایر ارزی عربستان باقی نخواهد ماند.

در کنار این دو موضوع، برخی تحلیلگران بر این باورند که تلاش عربستان برای تمدید توافق نفتی ریشه دیگری نیز دارد، این کشور بر خلاف ادعاهایی که می‌کند، چندان توانی برای افزایش تولید ندارد، بنابر این به‌دنبال این است که برخلاف سابق با افزایش قیمت‌ها به درآمد بیشتری دست‌یابد. عربستان ظرفیت تولید نفت خود را بیش از ۱۲ میلیون بشکه در روز اعلام می‌کند، در حالی که بیشترین سطح تولید نفت این کشور در جولای ۲۰۱۶ به حدود ۶/ ۱۰ میلیون بشکه در روز رسید. مهد‌ی عسلی، کارشناس اقتصاد‌ انرژی حدود یک سال پیش د‌ر یاد‌د‌اشتی با عنوان «پاسخ به سه پرسش از توافق نفتی اوپک» که در روزنامه «د‌نیای اقتصاد‌» به چاپ رسید، مشکلات عربستان برای حفظ سطح تولید ۱۰ میلیون بشکه در روز را به‌عنوان یکی از دلایل تلاش این کشور برای تمدید توافق اوپک دانسته بود. آنطور که عسلی می‎‌گوید: «سطح انبارهای روی زمین عربستان در سال‌های اخیر به‌طور مد‌اوم کاهش یافته است. این واقعیت‌ها حاکی از مشکلات عربستان د‌ر حفظ سطح تولید‌ بالاتر از ۱۰ میلیون بشکه د‌ر روز است.» آن‌طور که آمار جودی(JODI) نشان می‌دهد، سطح ذخایر نفتی این کشور از ۲۰۱۵ شروع به کاهش کرده و سال گذشته به کمترین سطح از اواخر ۲۰۱۱ رسیده است. در واقع به نظر می‌رسد سطح تولید نفت این کشور همزمان نمی‌توانسته هدف حفظ سهم بازار صادراتی عربستان و تامین نیاز داخلی‌ این کشور را تامین کند، از این رو به استفاده از ذخایر نفتی خود روی آورده است. عدم سرمایه‌گذاری در صنعت نفت عربستان در سال‌های اخیر نیز می‌تواند دلیل دیگری بر ناتوانی این کشور برای افزایش خیره‌کننده تولید نفت باشد.

ایران قیمت ۶۰ دلاری را مناسب می‌داند

اما در کنار تلاش سعودی‌ها برای افزایش قیمت‌ها شاهد این هستیم که ایران قیمت ۶۰ تا ۶۵ دلاری نفت را مناسب ارزیابی می‌کند. وزیر نفت ایران می‌گوید: افزایش شدید قیمت‌ها موجب افزایش توان تولید شرکت‌های نفتی آمریکا شده و مجددا سیل عظیمی از نفت شیل را روانه بازار خواهد کرد. این می‌تواند به معنای بازگشت مازاد عرضه و سقوط قیمت‌ها مانند آنچه در سال‌های اخیر رخ داد، باشد.هرچند استدلال زنگنه کاملا منطقی و مورد تایید غالب کارشناسان بین‌المللی نفت است، اما این اظهارات پشتوانه‌ای در داخل کشور دارد که از آن حمایت می‌کند. اول اینکه ایران از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ نگران بازگشت تحریم‌ها است. تحریم‌هایی که می‌تواند بخشی از تولید و صادرات نفت کشور را حذف کند. از این رو ایران نمی‌خواهد به غیر از محدودیت‌هایی که احتمالا از سوی جامعه بین‌المللی بر تولید نفتش گذاشته می‌شود، محدودیت دیگری نیز از سوی اوپک داشته باشد. اما موضوع مهم دیگر به اقتصاد ایران باز می‌گردد که تفاوت بسیاری با اقتصاد عربستان دارد. تحریم‌های سال‌های گذشته هرچند محدودیت‌های بسیاری برای کشور به دنبال داشت، اما توانست وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی را نیز کاهش دهد. این یعنی اقتصاد ایران در برابر افت قیمت‌ها از بسیاری از کشورهای نفتی از جمله عربستان مقاومت بیشتری دارد. صندوق بین‌المللی پول نیز قیمت ۶۸ دلاری را برای تامین بودجه ایران کافی می‌داند، این قیمت حدود ۲۰ دلار از قیمت مورد نیاز عربستان برای اینکه با کسری بودجه مواجه نشود، کمتر است.

توطئه نفتی ترامپ و بن‌سلمان

زنگنه در یک ماه گذشته بارها اعلام کرده که ترامپ و برخی اعضای اوپک برای افزایش قیمت نفت تبانی کرده‌اند. زنگنه به وضوح به احتمال تبانی عربستان و آمریکا برای افزایش قیمت‌ها اشاره دارد. در واقع در شرایطی که عربستان به شدت نیازمند قیمت‌های بالاتر نفت است، تلاش‌های این کشور برای افزایش قیمت‌ها در خلال توافق اوپک چندان جوابگو نبوده است. کافی است به یاد آوریم، چند ماه پیش یعنی پیش از اینکه ترامپ به‌طور قطعی اعلام کند از توافق برجام خارج خواهد شد، کمتر کسی انتظار رسیدن قیمت نفت به سطوح کنونی را داشت. اما در حال حاضر به لطف خروج ترامپ از برجام رسیدن نفت به ۱۰۰ دلار به یکی از پیش‌بینی‌های رایج بازار تبدیل شده است! از این رو به نظر می‌رسد تبانی که زنگنه بارها از آن سخن گفته بود، حال محقق شده است. با بازگشت تحریم‌ها علیه ایران دیگر عربستان نگرانی از قیمت‌ نفت نخواهد داشت.

روز گذشته و تا لحظه تنظیم این خبر (ساعت ۱۶ به وقت تهران) هر بشکه نفت خام آمریکا با ۱۲ سنت رشد قیمت به رقم ۴۸/ ۷۱ دلار رسید. هر بشکه نفت خام برنت نیز بعد از نوسانات محدودی که داشت ۵ سنت افت قیمت را به ثبت رساند تا با قیمت ۴۲/ ۷۷ دلار بر بشکه معامله شود. این قیمت بالاترین سطح حدود سه و نیم سال گذشته محسوب می‌شود. رسیدن به چنین سطحی از قیمت‌ها به مدد بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران رخ داده است. به گزارش رویترز، در حالی‌که ایران به‌عنوان سومین تولیدکننده عضو اوپک حدود ۴ درصد از کل نفت جهان را تولید می‌کند، طبیعی است که تلاش آمریکا برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران، بازار نفت را دچار نگرانی کند. در عین حال به عقیده تحلیلگران، در اواخر سال جاری، یعنی زمانی که به دلیل تحریم‌های آمریکا انتظار می‌رود صادرات نفت ایران کاهش پیدا کند، قیمت نفت به ۸۰ تا ۱۰۰ دلار در هر بشکه خواهد رسید. در همین زمینه، بانک آمریکایی Jefferies روز گذشته در گزارشی اعلام کرد انتظار دارد روند کاهشی صادرات نفت خام ایران تا چند ماه آینده آغاز شود. Bank of America نیز به تازگی پیش‌بینی کرده است قیمت هر بشکه نفت خام در سال آینده به ۱۰۰ دلار بر بشکه خواهد رسید. این سطح قیمتی از سال ۲۰۱۴ به این سو، در بازار نفت مشاهده نشده است. هرچند این نخستین پیش‌بینی نفت ۱۰۰ دلاری از سوی یکی از بانک‌های وال‌استریت است، اما در یک ماه اخیر بسیاری از کارشناسان چنین قیمتی را برای نفت پیش‌بینی کرده‌اند.گلدمن ساکس نیز پیش‌بینی کرده است شاخص نفت خام برنت، در ماه‌های پیش‌رو به ۵۰/ ۸۲ دلار بر بشکه خواهد رسید.

اما تمام این اتفاقات در شرایطی رخ می‌دهد که عربستان لازم نیست از این پس شاهد از دست رفتن سهمش در بازار نفت باشد. مقامات این کشور اعلام کرده‌اند اجازه نخواهند داد که تحریم نفتی ایران به بی‌ثباتی و کمبود نفت در بازار منجر شود. عربستان ظهر روز چهارشنبه اعلام کرد که با همکاری امارات عربی متحده به‌عنوان رئیس اوپک، روسیه و سایر فعالان بازار نفت چه آنهایی که عضو اوپک هستند و چه آنها که عضو اوپک نیستند، تلاش خواهد کرد تا از بی‌ثباتی بازار نفت جلوگیری کند. این وعده عربستان بود که روز گذشته از رشد بیشتر قیمت‌ها جلوگیری کرد. در واقع حال عربستان در شرایطی که از قیمت نفت مطمئن است، می‌تواند تولید خود را افزایش دهد و مانع از دست رفتن هرچه بیشتر بازار نفت خود شود.

خروج آمریکا از برجام، نه تنها افزایش قیمت نفت و امیدواری عربستان برای اجرای طرح‌های اقتصادی‌اش را به همراه دارد، بلکه موجب افزایش قدرت سیاسی این کشور در منطقه نیز می‌شود. با افزایش فشار اقتصادی بر ایران به دنبال کاهش درآمدهای نفتی، حال عربستان می‌تواند امید بیشتری برای جبران ناکامی‌های بسیار سال‌های اخیر در یمن و عراق و دیگر کشورهای منطقه، داشته باشد. از سویی افزایش قدرت عربستان در منطقه به ثبات سیاسی ولیعهد جوان عربستان که با مخالفان بسیاری در بدنه آل‌سعود مواجه است، منجر می‌شود. همچنین خروج آمریکا از برجام می‌تواند نشانه دیگری از تقویت روابط عربستان و آمریکا باشد. روابطی که در سال‌های آخر رئیس‌جمهوری باراک اوباما به شدت به سردی گراییده بود.

منافع آمریکا از تبانی با عربستان

«خروج از برجام» باج بزرگی است که آمریکا در قبال امتیازات بسیاری که ظرف یک سال گذشته از عربستان دریافت کرده، به این کشور داده است. عربستان سال گذشته تنها یک قرارداد تسلیحاتی ۴۶۰ میلیارد دلاری با آمریکا منعقد کرد. از سویی وعده برای عرضه اولیه سهام آرامکو در بورس نیویورک و ساخت پالایشگاه در این کشور تماما بخش‌های کوچکی از اقناع طمع ترامپ برای جذب هرچه بیشتر سرمایه در آمریکا است. حال به نظر می‌رسد با خروج آمریکا از برجام، حساب ترامپ با بن‌سلمان صاف شده است. علاوه بر این، با خروج از برجام، ترامپ به یکی از وعده‌هایی که به جمهوری‌خواهان تندرو و حلقه ضد ایرانی کاخ سفید داده بود، وفا کرده است.  از سویی برخلاف برخی ادعاها رشد قیمت‌ها نیز چندان در خلاف منافع آمریکا نیست. آمریکا هرچند همچنان بزرگ‌ترین‌ مصرف‌کننده نفت جهان محسوب می‌شود؛ اما در سال‌های اخیر به‌دلیل رشد شدید تولید شیل از «مدل اقتصادی یک کشور واردکننده خالص نفت» فاصله گرفته است. زنگنه نیز بر این موضوع تاکید می‌کند. او گفته است: «آمریکا می‌خواهد با بالا نگه داشتن قیمت نفت، تولید شیل اویل را در این کشور فعال و اقتصادی کند. زمانی‌که قیمت نفت پایین بود تولید نفت شیل نیز پایین آمده بود؛ اما اکنون که قیمت بالا رفته تولید نیز بالا می‌رود، اقتصادشان فعال می‌شود، موضوع اشتغال حل می‌شود و مالیات بیشتری نیز به دولت می‌دهند.» همان‌طور که وزیر نفت نیز تاکید می‌کند در آمریکا، شرکت‌های نفتی‌ حامی حزب جمهوری خواهان هستند. بنابراین «رشد بیشتر تولید نفت شیل» یکی از بدیهی‌ترین موضوعاتی بود که دو سال قبل پیش‌بینی می‌شد با انتخاب ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا رخ دهد، حال به نظر می‌رسد ترامپ با خروج از برجام گام دیگری برای تحقق این پیش‎‌بینی برداشته است.

علاوه بر این با حذف بخشی از نفت ایران از بازار نفت، جای بیشتری برای صادرات نفت آمریکا باز خواهد شد. این موضوعی است که اندی لیپو، رئیس موسسه لیپو اویل نیز بر آن تاکید می‌کند. به گفته او، تصمیم ترامپ مبنی بر خروج از توافق هسته‌ای و برقراری مجدد تحریم‌های ایران، موجب حذف بخشی از نفت ایران از بازار جهانی خواهد شد و ضمن افزایش قیمت نفت، تقاضا برای نفت آمریکا را افزایش خواهد داد. صادرات نفت آمریکا در ماه مارس به ۶۷/ ۱ میلیون بشکه در روز رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال به رقم ۵/ ۲ میلیون بشکه در روز برسد. این به معنای رونق هرچه بیشتر نفت شیل است.