خسارت 70 هزار میلیارد تومانی «دخانیات» به اقتصاد کشور

به گزارش اقتصاد نیوز و به نقل از خبرگزاری فارس،موضوع مصرف دخانیات و آسیب‌های ناشی از آن طی سال‌های گذشته بیش از پیش مورد توجه مسؤولان قرار گرفته است به‌طوری که بر اساس اعلام رئیس مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، بر اساس نتایج مطالعات صورت گرفته حدود ۱۲ درصد کل جامعه مصرف سیگار دارند که اگر مصرف قلیان را نیز به آن اضافه کنیم، این آمار به حدود ۲۰ درصد می رسد.

همچنین بر اساس اعلام معاون فرهنگی دانشگاه علوم پزشکی تهران ایرانی‌ها سالانه ۱۰ هزار میلیارد تومان هزینه خرید سیگار و دخانیات می‌کنند که ۳۵ هزار میلیارد تومان هزینه برای درمان بیماری‌های ناشی از استعمال دخانیات صرف می‌شود. بر اساس نظر کارشناسان سالانه بیش از از سوی دیگر قوانین کشور برای کاهش و کنترل مصرف دخانیات به اندازه کافی بازدارنده نبوده و دستگاه‌های متولی از هماهنگی لازم برای تحقق این هدف برخوردار نیستند.

به گفته علی‌اکبر سیاری معاون اسبق بهداشت وزیر بهداشت، مصرف سیگار ٢٠ تا ٣٠‌سال از عمر افراد را کم می‌کند، اتفاقی که سبب کاهش نیروی انسانی و ضربه زدن به اقتصاد کشور می‌شود. مصرف سیگار، همچنین احتمال ابتلا به سرطان ریه را ٣٠ برابر و احتمال ابتلا به سکته قلبی را ٢ تا ۴ برابر افزایش می‌دهد.

با توجه به آمار نگران‌کننده مصرف سیگار و خطرات جدی استعمال دخانیات برای سلامتی افراد جامعه، «هفته جهانی بدون دخانیات»، فرصتی برای یادآوری این نکته مهم است که همه افراد جامعه می‌توانند جدای از دود سیگار و انواع مواد مخدر، از هوای پاک و سالم بهره‌مند شوند و روح و جانشان را از مسمومیت‌های ناشی از دخانیات دور نگاه دارند.

برای واکاوی دلایل شیوع مصرف دخانیات در جامعه، وضعیت قوانین موجود در زمینه دخانیات و اقدامات وزرات بهداشت برای کنترل مصرف دخانیات مصاحبه‌ای را با بهزاد ولی‌زاده، مسؤول دبیرخانه ستاد کنترل و مبارزه با دخانیات وزارت بهداشت ترتیب دادیم.

ولی‌زاده، از سال ۱۳۷۸ به عنوان کارشناس بهداشت محیط و کنترل دخانیات در وزارت بهداشت مشغول انجام وظیفه بوده و در حال حاضر با سِمت رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات در وزارت بهداشت به مسؤولیت خود ادامه می‌دهد.

همکاری در تدوین قوانین کنترل دخانیات، برنامه‌ریزی و نظارت بر اجرای این قوانین در دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور، و ارائه گزارش اقدامات انجام شده به مراجع ذیربط و دبیرخانه کنوانسیون کنترل دخانیات از جمله وظایف وی به شمار می‌رود. وی در جلسه هشتم کنفرانس اعضای کنوانسیون کنترل دخانیات به عنوان رئیس اجلاس آتی اعضای کنوانسیون کنترل دخانیات در سال ۲۰۲۰ انتخاب شده است، که این مسؤولیت به «اسماعیل بقایی هامانه»، سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران نزد دفتر سازمان ملل متحد و سایر سازمان‌های بین‌المللی واگذار شد.

در ادامه مشروح این پرسش و پاسخ را می‌خوانید:

* به عنوان اولین سؤال، برخی از کارشناسان عنوان می‌کنند که مصرف دخانیات طی سال‌های اخیر در کشور افزایش چشمگیری داشته است، این موضوع را تأیید می‌کنید؟

ولی‌زاده: حدود ۱۴ درصد ایرانیان، دخانیات مصرف می‌کنند به طوری که بر اساس آمار وزارت بهداشت، حدود ۱۰ میلیون مصرف‌کننده دخانیات در کشور داریم، که این افراد سالانه حدود ۴۰ تا ۴۵ میلیارد نخ سیگار را هر سال مصرف می‌کنند.

در سال ۹۲ پیمایشی را با سازمان آمار ایران انجام دادیم که نشان داد حداقل مصرف سیگار در کشور ۴۸ میلیارد نخ و حداکثر مصرف ۵۴ میلیارد نخ به صورت سالانه است. این مطالعه مبنای گزارش وزارت صنعت بوده و این وزارتخانه اعلام کرد که در سال گذشته ۵۵ میلیارد نخ سیگار در کشور مصرف شده است. 

 توجه داشته باشیم که نزدیک به ۸۵ درصد مردم کشور ما دخانیات مصرف نمی‌کنند اما حق آنها نادیده گرفته می‌شود. اگر مردم در اجرای قانون مطالبه‌گر باشند می‌توانیم آنها را از حقوق عمومی خود آگاه کنیم تا از آن دفاع کنند. اگر بنا باشد قانونی در مجلس تغییر کند مردم باید مطالبه‌گری کنند.

سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده نزدیک به ۸ میلیون نفر در جهان به صورت سالانه جان خود را به دلیل مصرف دخانیات از دست می‌دهند که از این میزان یک میلیون نفر افرادی هستند که در مواجهه با دود دخانیات قرار دارند.

*آخرین آمار مصرف دخانیات در دنیا چقدر است؟

ولی‌زاده: سازمان جهانی بهداشت در جدیدترین آمار خود اعلام کرده که حدود یک میلیارد نفر از مردم جهان دخانیات مصرف می‌‌کنند که حدود ۸۴ درصد این افراد ساکن کشورهای در حال توسعه هستند. کشور ما نیز در منطقه کشورهای درحال توسعه واقع شده است؛ همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد علت افزایش مصرف دخانیات در این کشورها اجرا نشدن صحیح قانون است.

در کشورهای توسعه‌یافته قانون به سختی و به شدت اجرا می‌شود و معاهدات بین‌المللی کنترل دخانیات در این کشورها به طور قوی پیگیری شده، همین موضوع باعث کاهش شیوع مصرف دخانیات در این کشورها شده است. ایران نیز از سال ۱۳۸۴ عضو معاهده بین‌المللی کنترل دخانیات شده تا بتواند با اجرای صحیح قانون به هدف «کاهش مصرف دخانیات» برسد، اما متأسفانه برخی از موارد مانع دستیابی به این هدف طی سال‌های گذشته شده است.

*با توجه به آماری که شما اعلام کردید وضعیت مصرف دخانیات در کشور ما نسبت به کشورهای منطقه چگونه است؟

ولی‌زاده: شیوع مصرف دخانیات در کشور ما به نسبت کشورهای منطقه تقریباً پایین است. آمار پایین مصرف دخانیات در خانم‌ها، کشور را به بازار بکری برای سودجویی صنایع تبدیل کرده است. اخیراً آمار نشان می‌دهد مصرف دخانیات توسط خانم‌ها رو به افزایش است.

در سال ۹۵، ۹.۵ درصد جمیعت بالای ۱۸ سال ما به صورت روزانه سیگار مصرف می‌کردند که ۱۹ درصد مردان و کمتر از یک درصد را زنان تشکیل می‌دادند. در کشورهای منطقه ۳.۵ درصد مصرف‌کنندگان را زنان و ۲۳.۲ درصد را مردان تشکیل می‌دهند و آمار نشان می‌دهد تعداد مصرف‌کنندگان سیگار در کشور ما نسبت به کشورهای منطقه بالا نیست اما آمار مصرف دخانیات در زنان کشور در حال رسیدن به آمار کشورهای منطقه است.

* چند درصد از افرادی که مواد دخانی مصرف می‌کنند به بیماری مبتلا می‌شوند؟

ولی‌زاده: آمار ثبت شده و بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد که بالای ۹۰ درصد افرادی که دخانیات مصرف می‌کنند به بیماری‌های ریوی و سرطان مبتلا می‌شوند، ما انتظار داریم اجرای قوانین در کشور به خوبی انجام شود و نظارت دقیقی توسط نمایندگان مجلس برای اجرای قانون صورت گیرد.

دخانیات با تغییراتی که در محیط زیست ایجاد می‌کند می‌تواند محیط زیست را آلوده کند همچنین سیگار دارای ۷ هزار ماده سمی بوده که ۷۰ نوع آن سرطانزا هستند، در سازمان جهانی بهداشت ۶ منطقه داریم که از این ۶ منطقه، ایران در منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت قرار گرفته است.

در منطقه ما ۲۱ کشور دیگر نیز عضو هستند، تنها منطقه‌ای که تا سال ۲۰۲۵ بیشترین میزان مصرف دخانیات را از آن خود کرده و روند افزایشی خواهد داشت، منطقه ما بوده است و در ۵ منطقه دیگر شاهد کاهش مصرف دخانیات خواهیم بود.

* با توجه به آمار ارائه شده از سوی شما در رابطه مصرف کنندگان مواد دخانی، وزارت بهداشت طی سال‌های اخیر چه اقداماتی را برای کاهش مصرف دخانیات انجام داده است؟

ولی‌زاده: ما تلاش کردیم در لایحه ارزش افزوده الزاماتی را مدنظر قرار دهیم که سالانه مالیات دخانیات افزایش پیدا کند، در بحث تبلیغات نیز با درخواست از دانشگاه‌های علوم پزشکی به آنها اعلام کردیم که قفسه‌های فروش سیگار جلوی چشم مشتری نباشد که خوشبختانه این موضوع در شهرستان‌ها به خوبی پیگیری شده است.

در حوزه اماکن عمومی تلاش کردیم دانشگاه‌ها، اماکن تحت پوشش خود را عاری از قلیان کنند که تعدادی از آنها این کار را انجام دادند اما با استفساریه تبصره ماده ۱۳ قانون جامع کنترل دخانیات که در مجلس پیشنهاد شده است که اماکن عرضه قلیان اماکن خصوصی باشند کار برای ما دشوار شد و از ۳۲ دانشگاه علوم پزشکی که این اقدام را پیگیری می‌کردند تنها چند دانشگاه در حال پیگیری این موضوع هستند.

ما در حال پیگیری نصب کد رهگیری بر روی محصولات دخانی هستیم تا بتوانیم مسیر آنها را از تولید به عرضه ردگیری کنیم که امیدواریم تا پایان تابستان این اقدام صورت گیرد. 

اخذ کرسی ریاست نهمین کنوانسیون کنترل دخانیات یکی از بزرگترین دستاوردهای ما در سال گذشته بود که ۱۸۱ کشور در آن عضو بوده و ما توانستیم برای سال ۲۰۲۰ هدایت این کشورها را بر عهده بگیریم. ریاست این کشورها هر دو سال یکبار تغییر می‌کند و ما می‌توانیم قوانینی را برای تصویب در این کنوانسیون برای کنترل مصرف دخانیات پیشنهاد دهیم. 

*بر اساس ماده ۷ «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات» که در سال ۱۳۸۵ به تصویب مجلس  رسید، مواد دخانی باید از سوی افراد دارای پروانه فروش عرضه شود و توزیع فرآورده‌های دخانی از سوی اشخاص بدون پروانه فروش ممنوع است. چند واحد صنفی پروانه عرضه دریافت کرده‌اند؟

ولی‌زاده: طی سال‌های ۸۵ تاکنون که قانون ساماندهی عرضه دخانیات تصویب شده است نتوانستیم واحدهای صنفی مجاز را به طور کامل ساماندهی کنیم. بر اساس قانون وزارت صنعت و معدن مکلف شده بود، تنها اماکن و واحدهای مجاز، دخانیات را عرضه کنند که سه صنف «سوپرمارکت، خواروبارفروش و خرده‌فروش» از جمله واحدهای مجاز بوده و عرضه دخانیات خارج از این اماکن ممنوع است اما از تصویب این قانون تاکنون حدود ۱۳ سال می‌گذرد و این قانون به طور کامل اجرایی نشده است.

با پیگیری‌هایی که انجام دادیم در حال حاضر حدود ۴۰ هزار واحد عرضه دخانیات توانسته‌اند پروانه فروش دریافت کنند؛ اگر مقررات موجود در پروانه ساماندهی عرضه رعایت نشود، پروانه آنها باطل خواهد شد.

*آیا دکه‌ها مجاز به فروش مواد دخانی هستند؟

ولی‌زاده: دکه‌ها به هیچ وجه مجاز به فروش دخانیات نیستند، ما پیشنهادهایی به شهرداری تهران داده‌ایم تا مشاغل جایگزینی را برای درآمد حاصل از فروش دخانیات برای دکه‌ها در نظر بگیرد تا از این طریق درآمد واحد صنفی حفظ شود. 

*بسیاری از کارشناسان معتقدند مالیات اخذ شده از صنعت دخانیات بسیار پایین است؛ چرا وزارت بهداشت بر افزایش مالیات مواد دخانی اصرار دارد؟

ولی‌زاده: در کشورهای پیشرفته یکی از ابزارهای قوی کنترل مصرف دخانیات مالیات است، لذا وقتی افزایش مالیات رخ می‌دهد شاهد رشد قیمت و کاهش مصرف آن خواهیم بود. سازمان جهانی بهداشت افزایش نرخ ۷۵ درصدی قیمت خرده‌فروشی را نرخ مؤثر بر کاهش مصرف دخانیات اعلام کرده که در کشور ما این رقم تنها ۲۰ درصد است.

افزایش مالیات دخانیات به اراده مسؤولان و قانون‌گذاران بستگی دارد و متاسفانه پیشنهادات وزارت بهداشت تا به مرحله قانون‌گذاری می‌رسد با کاهش شدید رقم مالیات مواجه می‌شود.

وزارت بهداشت معتقد است این راه مؤثرترین روش برای کاهش مصرف دخانیات است و اگر اجرایی نشود بقیه راهکارها نیز موفق نخواهد بود. وقتی سیگار با قیمت پایین در دسترس جوانان قرار می‌گیرد نمی‌توان اقدام مؤثری ولو با فرهنگ‌سازی در این خصوص انجام داد.

* اخذ مالیات خرده فروشی سیگار چه میزان درآمدزایی دارد؟

ولی‌زاده: مطالعات ما نشان داده اگر مالیات خرده‌فروشی سیگار تا ۷۰ درصد افزایش پیدا کند نزدیک به ۲۰ هزار میلیارد تومان برای کشور درآمدزایی ایجاد خواهد شد و اگر نگاه متولیان نسبت به اثربخشی و ظرفیت درآمدی دخانیات تغییر کند ما تا سال ۱۴۰۴ به هدف کاهش ۳۰ درصدی مصرف دخانیات خواهیم رسید. این رقمی است که ما به سازمان ملل متحد تعهد داده‌ایم اما با این روال کنونی نخواهیم توانست تعهدات خود را انجام دهیم.

* آخرین آمار قاچاق دخانیات در کشور چه میزان است؟

ولی‌زاده: به لحاظ موقعیت جغرافیایی، کشور ما متأثر از کالاهای قاچاق است و مسؤولان صنعت همیشه با بیان این موضوع که افزایش مالیات منجر به افزایش قاچاق در کشور می‌شود مانع اجرای صحیح قانون شده‌اند. طبق قانون پنجم توسعه کشور به وزارت صنعت این اجازه داده شد که واردات سیگار به تولید داخل تبدیل شود تا از این طریق جلوی قاچاق گرفته شود.

تعهدات شرکت‌های تولید کننده دخانیات اجرایی نمی‌شود

در تمام دنیا ثابت شده است که صنعت دخانیات به لحاظ زیست محیطی و سلامت آسیب‌رسان است. به همین دلیل در هنگام راه‌اندازی این کارخانه‌ها از آنها تعهد گرفته شد که برند تولیدی آنها اگر به صورت قاچاق به کشور وارد شود باید هزینه‌های ۳۳ برابری ارزش کالای مکشوفه را پرداخت کنند که این تعهد از سوی شرکت‌ها پذیرفته و تا حدودی اجرایی شد. اما اخیراً مشاهده می‌کنیم که این قانون به درستی اجرا نمی‌شود.

در سال ۹۶ با اجرای این قوانین قاچاق سیگار از ۲۰ درصد با یک روند کاهشی به ۳ درصد رسید اما اخیراً مجدد آمار قاچاق سیگار در حال رسیدن به عدد ۱۵ درصد است. معمولاً مستنداتی که از سوی صنایع دخانی ارائه می‌شود غلط است و متأسفانه برخی مسؤولان ما نیز به این مستندات اشاره می‌کنند.

بر اساس گزارش وزارت صنعت، چیزی حدود ۱۵ تا ۱۷ میلیارد نخ سیگار به صورت قاچاق به کشور وارد می‌شود و وزارت صنعت با اعلام این آمار به دنبال تولید بیشتر دخانیات است. صنایع با این روش به دنبال تلطیف قانون مالیات هستند و صنعت معمولاً با استفاده از این روش‌ها فعالیت خود را توجیه می‌‌کند.

* صنعت دخانیات چقدر هزینه به کشور تحمیل می‌کند؟

ولی‌زاده: بر اساس برخی آمار، سالانه ۵۵ میلیارد نخ سیگار در کشور ما مصرف می‌شود که به ازای آن شاهد مرگ‌ومیر ۵۵ هزار نفر هستیم. سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده به ازای مصرف هر یک میلیون نخ سیگار یک نفر جان خود را از دست می‌دهد. ۱۰ هزار میلیارد تومان از منابع کشور به صورت سالانه صرف خرید دخانیات می‌شود که این رقم تنها ضرر ۳۰ هزار میلیارد تومانی را متوجه حوزه سلامت می‌کند. همچنین خسارات مصرف سیگار به صورت سالانه ۷۰ هزار میلیارد تومان در سایر بخش‌های اقتصادی خواهد بود. این هزینه‌ها به غیر از خساراتی است که مصرف دخانیات به محیط زیست وارد می‌کند.

*در خصوص مصرف قلیان در کشور توضیح دهید؟ 

ولی‌زاده: یکی دیگر از مشکلات ما در این زمینه افزایش مصرف قلیان در جامعه است به طوری که بررسی‌های ما در سال‌های ۸۸ تا ۹۰  نشان داد که مصرف قلیان با افزایش ۴۰ درصدی همراه بوده و پیش‌بینی ما این است که این روند ادامه پیدا کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مصرف دخانیات در بین نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ سال روند کاهشی داشته اما مصرف سیگار در بین دختران در حال افزایش است.

وقتی قلیان به صورت یک ابزار تفریحی برای پر کردن اوقات فراغت خانواده‌ها انتخاب می‌شود اعتیاد به توتون در بین کودکان ایجاد شده و کودک در غیاب قلیان و خانواده به مصرف سیگار روی می‌آورد. 

*راهکارهای وزارت بهداشت برای کاهش مصرف دخانیات را توضیح دهید؟

ولی‌زاده: ما باید به دنبال راهکارهایی برای کاهش مصرف دخانیات در کشور باشیم که از جمله این راهکارها می‌توان به اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی عمومی، نصب تصاویر هشدار دهنده مؤثر بر روی بسته‌بندی محصولات دخانی و پیاده‌سازی استاندارد بسته‌بندی محصولات اشاره کرد. بسته‌بندی محصولات باید به گونه‌ای طراحی شود که شرکت تولیدکننده نتواند تبلیغاتی را بر روی آنها انجام دهد. این نوع بسته‌بندی در حال حاضر در کشورهایی مثل استرالیا، کانادا، انگلیس و فنلاند، فرانسه در حال اجرا شدن است و در بسیاری از کشورهای جهان در حال پیاده سازی است از بین کشورهای منطقه ما عربستان این سیاست را اجرا کرده و کشورهای کویت قطر و پاکستان در حال پیاده سازی آن هستند.

فعالیت ۷هزار مرکز ترک اعتیاد در کشور

* برنامه وزارت بهداشت برای ترک دخانیات چیست؟

ولی‌زاده: مردمی که از مراکز جامع خدمات سلامت خدمتی را دریافت می‌کنند در صورت اعلام می‌توانند خدماتی را نیز در زمینه ترک دخانیات دریافت کنند.

تعدادی مراکز ترک دخانیات زیر نظر شهرداری تهران در حال فعالیت هستند و ما دستورالعملی را تدوین کرده‌ایم تا بخش خصوصی بتواند در این حوزه فعالیت کند. در حال حاضر حدود ۷ هزار مرکز ترک اعتیاد داریم که می‌توانند در زمینه ترک دخانیات نیز اقداماتی را انجام دهند. در حال بررسی استانداردها هستیم تا ببینیم می‌توانیم از این مراکز به عنوان مرکز ترک دخانیات استفاده کنیم یا خیر. 

*قانون وضع عوارض برای عرضه دخانیات در چه وضعیتی است؟

ولی‌زاده: عوارض عرضه دخانیات یکی دیگر از راهکارها برای کاهش مصرف به شمار می‌رود و این عوارض باید به قدری بالا باشد که برای واحد صنفی صرفه‌ای نداشته باشد که قلیان و دخانیات را ارائه دهد. حتی جرایم تعریف شده برای این حوزه نیز پایین است به طوری که جلوی جرم گرفته نمی‌شود.

* اختصاص ارز دولتی به صنعت مواد دخانی یکی از موضوعاتی است که جنجال زیادی به پا کرد، تاکنون چه میزان ارز دولتی به صنعت دخانیات اختصاص یافته است؟

ولی‌زاده: متأسفانه برخی از تصمیم‌‌گیری‌ها در حوزه دخانیات باعث شد که شاهد تخصیص ارز دولتی برای واردات کاغذ سیگار باشیم. این پیشنهاد کارشناسی نبود و این موضوع موجب تخصیص ۱۵ میلیون دلار ارز ۴۲۰۰ تومانی به این صنعت شد. از یک سو ما تلاش می‌کنیم عوارض را برای فروش محصولات دخانی وضع کنیم تا شاهد کاهش مصرف باشیم، از سوی دیگر صنعت، واردات مواد اولیه این ماده مرگ‌آور را تسهیل می‌کند لذا باید همگرایی و وحدت رویه در بین دستگاه‌ها وجود داشته باشد. متأسفانه برخی از کارخانه‌های انگلیسی، ژاپنی و چندملیتی که در کشور ما اقدام به تولید دخانیات می‌کنند واردات توتون خود را با ارز دولتی انجام می‌دهند.

*موضع وزارت جهاد کشاورزی در خصوص منع کاشت دخانیات در کشور چیست؟ 

ولی‌زاده: ما مخالف هر گونه کاشت توتون در کشور هستیم، در کنوانسیون ما نیز اعلام شده که کشورها باید سیاست‌هایی را وضع کنند که منجر به کاهش کاشت توتون شود. وزارت جهاد کشاورزی اعلام می‌کند که اختیاری در این زمینه ندارد و سیاست وزارت صنعت نیز افزایش میزان کشت توتون است. ما در راستای مقابله با قاچاق با همکاری وزارت امور خارجه پروتکل ریشه‌کنی محصولات دخانی را تصویب کردیم که با موافقت سازمان ملل قرار گرفت، هم اکنون دو معاهده بین‌المللی برای کنترل دخانیات داریم. 

*آخرین توصیه برای کاهش مصرف دخانیات در کشور چیست؟

ولی‌زاده: متأسفانه بعضاً در برخی از برنامه‌های تلویزیونی شاهد نمایش مصرف دخانیات به وسیله هنرمندان و بازیگران هستیم. ما این موضوع را بارها از طریق وزارت ارشاد پیگیری کرده‌ایم اما صدا و سیما اعلام می‌کند که در سریال‌های خود مصرف دخانیات را تبلیغ نمی‌کند. با این وجود شاهد تبلیغ مصرف این ماده مضر در برنامه‌های نمایش خانگی و سینماها توسط هنرپیشه‌ها هستیم که لازم است تدابیری در این خصوص اندیشه شود.