سرنخ آلودگی مرموز در تهران و کلانشهر
شواهد مرئی از منشا نامرئی آلودگی سیاه آسمان پایتخت نشان می‌دهد نقش اول تولید آلودگی از «خودروها و شهروندان» به «منابع ثابت اطراف» پایتخت تغییر کرده است. با بررسی این شواهد، یک نماینده مجلس در نامه‌ای تذکر‌آمیز خطاب به دو وزیر، نسبت به عواقب استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌های اطراف کلانشهرها هشدار داد. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، در نیمه دوم سال جاری آلودگی هوای پایتخت به طرز عجیب و مشکوکی افزایش پیدا کرد. عجیب بودن افزایش میزان آلودگی هوای پایتخت از این لحاظ است که حجم ترددهای کاری و تحصیلی که طبق روال در نیمه دوم سال افزایش پیدا می‌کند، امسال به دلایلی وجود نداشت.
آمارهای رسمی نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی از ترافیک پاییز و زمستان ناشی از سفرهای تحصیلی و آموزشی است که حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد ترددهای روزانه شهر تهران را تشکیل می‌دهد اما در سال جاری به دلیل فراگیری ویروس‌کرونا و آنلاین شدن آموزش، این بخش از سفرهای روزانه شهری در نیمه دوم سال حذف شد. درکنار این، در نیمه دوم سال‌جاری به دلیل اوج‌گیری شیوع کرونا، بخشی از کارمندان دولت نیز دورکار شدند و در نتیجه حجم ترددهای روزانه از این بابت کاهش پیدا کرد. علاوه بر این دو اتفاق، دست‌کم در دو هفته اخیر نیز در تمامی معابر شهری با هدف کنترل ابتلا به ویروس‌کرونا و کاهش ترددهای شهری، ممنوعیت کامل تردد خودروها از ساعت ۹ شب تا ۴ بامداد برقرار شد. با توجه به تمامی این اقدامات این انتظار وجود داشت که میزان ذرات آلاینده تولید‌شده از آلاینده‌های متحرک (جنس همیشگی آلودگی هوا در نیمه دوم سال در پایتخت) نسبت به سال گذشته کمتر شده یا در بدترین حالت ممکن افزایش پیدا نکرده باشد و در نتیجه هوای پایتخت سالم‌تر باشد اما بررسی شاخص کیفیت هوا نشان می‌دهد در نیمه دوم سال‌جاری هوای پایتخت نسبت به سال گذشته آلوده‌تر هم شده است.
در همین راستا، دو هفته پیش «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی با بررسی عوامل مهم دخیل در آلودگی هوای پایتخت، متهم اصلی آلودگی هوای تهران در عصر فعلی یعنی پاییز و زمستان کرونایی را، «مازوت» معرفی کرد و با اشاره به اظهارنظرهای جسته و گریخته‌ای که درباره افزایش غلظت SO۲-گاز دی‌اکسید گوگرد- در آسمان پایتخت طی یک ماه آذر امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته وجود داشت، نشان داد: آلودگی هوا بیش از آنکه ناشی از ذرات معلق کمتر از ۵/ ۲میکرون منتشر شده از اگزوز خودروها باشد؛ مربوط به افزایش مصرف سوخت مازوت در استان تهران (مناطق شهری اطراف‌تهران) در کارخانه‌ها، پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها است.
در گزارش گذشته که در اواخر آذرماه منتشر شد، به موضوع سیاه‌شدن آسمان پایتخت طی چند روز اشاره شد و این مساله مورد بررسی قرار گرفت که از آنجا که طی چند روز مستمر بارش در سطح شهر تهران وجود داشته، امکان تشخیص اینکه تیرگی آسمان ناشی از «آلودگی هوا» بوده یا « ابرهای بارانی» سخت شده بود. در مقابل دشواری شهروندان در این تشخیص، گروهی از این موضوع به‌عنوان حاشیه امن استفاده کردند و درباره این موضوع سکوت کردند. اما روز گذشته شواهد مرئی در مورد منشا آلودگی هوای پایتخت در سال‌جاری در قالب دو دسته اطلاعات جدید در اختیار «دنیای‌اقتصاد» قرار گرفت که تقریبا می‌تواند اثبات کند، منشا نامرئی آلودگی مخرب، خطرناک و کشنده هوای تهران، همچون سال‌های گذشته شهروندان نیستند، بلکه گروهی از مسوولان و جمعی از فعالان اطراف پایتخت هستند که به دلیل برخی محدودیت‌ها، اکنون نقش پررنگی در آلوده‌کردن هوای پایتخت دارند.
دسته اول این اطلاعات مربوط به نامه نماینده مردم شاهین‌شهر در مجلس یعنی حسین‌علی حاجی‌دلیگانی است که در روز هفتم دی ماه، در قالب تذکر به دو وزیر نیرو و نفت، نوشته شده است. جزئیات این نامه نشان می‌دهد که این نماینده، دولت را نسبت به عواقب و پیامدهای خطرناک فک‌پلمب مشعل‌های مازوت و تغییر نوع سوخت یکی از نیروگاه‌های اصفهان از «گاز» به «مازوت» هشدار داده و عنوان کرده است که این تصمیم سلامت مردم را شدیدا به‌خطر می‌اندازد.
این نامه در شرایطی نوشته شده است که روز گذشته شرکت کنترل کیفیت هوای اصفهان نیز، شاخص آلودگی هوای این شهر حوالی ظهر عدد ۱۵۷(وضعیت قرمز-ناسالم برای همه گروه‌ها) را اعلام کرده است.
علاوه بر این دسته از اطلاعات، شواهد دیگری نیز از سوی مجموعه مدیریت شهری پایتخت در حوزه کنترل کیفیت هوا در اختیار «دنیای‌اقتصاد» قرار گرفته که نشان می‌دهد در جلسه مهرماه کمیته اضطرار آلودگی هوا، یکی از مدیران شهری نسبت به افزایش قابل‌توجه آلاینده SO۲ -گاز دی‌اکسید‌گوگرد- هشدار می‌دهد و افزایش غلظت این گاز را غیرمنطقی توصیف می‌کند. تحلیل‌های مرتبط با این موضوع نیز حاکی از آن است که منشا افزایش غلظت این آلاینده، غیرترافیکی و خارج از شهر تهران است. البته این نکته مهم درباره این آلاینده یعنی گاز دی‌اکسید‌گوگرد وجود دارد که این نوع آلایندگی صرفا مربوط به استفاده از سوخت مازوت نیست و در صورتی‌که گازوئیل مصرفی نیز معمولی یعنی فاقد استاندارد یورو۴ باشد نیز منجر به افزایش غلظت این آلاینده در هوا خواهد شد. اما در هر صورت هر دو سوخت مورد مصرف آلاینده‌های ثابت یعنی نیروگاه‌ها هستند چراکه گفته می‌شود در شهر تهران، غالب خودروهای دیزلی و گازوئیل‌سوز، گازوئیل یورو۴ در اختیار دارند که میزان سولفور موجود در آن کمتر از ۵۰ PPb است. آنچه می‌تواند اثبات کند افزایش غیرمنطقی غلظت گاز SO۲ در آسمان شهر تهران ناشی از سوخت مصرفی آلاینده‌های ثابت است، این است که اگر خودرویی دیزلی باشد و از گازوئیل معمولی (فاقد استاندارد یورو۴) استفاده کند چون رفت و آمد این خودروها در سطح شهر از ساعت ۱۰ شب به بعد مجاز اعلام شده بنابراین غلظت این آلاینده باید در ساعاتی از شب افزایش پیدا کند اما بررسی‌ها نشان می‌دهد، غلظت SO۲ طی روزهای گذشته در نیمه دوم سال جاری در حوالی ظهر در آسمان تهران افزایش پیدا می‌کند که با ساعت تردد خودروهای دیزلی کاملا متفاوت است.
البته در این میان مدیران شهری پایتخت در حوزه کنترل کیفیت هوا به یک نکته اشاره می‌کنند که اگرچه سفرکاری و تحصیلی در نیمه دوم سال جاری نسبت به دوره‌های مشابه کاهش پیدا کرده اما در محدوده طرح ترافیک، به دلیل ریسک ابتلا به ویروس‌کرونا در زمان استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی، ازدحام ۵۰ درصد افزایش پیدا کرده است. با این وجود در گزارش تهیه شده از سوی مدیریت شهری نشان داده شده که ازدحام افزوده‌شده در محدوده طرح ترافیک طی سال‌جاری نمی‌تواند به تنهایی عامل آلودگی سیاه رنگ پایتخت باشد.
اطلاعات به‌دست آمده از سوی مدیریت شهری پایتخت در حوزه کنترل کیفیت هوا نیز به بررسی‌های مربوط به سال ۹۶ نیز اشاره دارد.
در این گزارش به یک نکته اصلی اشاره شده که بعد از اینکه اطلاعات مربوط به میزان مصرف سوخت مازوت در کارخانه‌ها و پالایشگاه‌های شهر تهران در اختیار مدیریت شهری قرار گرفته، مشخص شده است که سهم خودروها و صنایع در تولید ذرات معلق کمتر از ۵/ ۲ میکرون چگونه بوده است. در اطلاعات گزارش سال ۹۶ عنوان شده سهم خودروها در تولید آلودگی معادل ۸/ ۶۰ درصد، سهم نیروگاه‌ها معادل ۱/ ۱۲ درصد، سهم صنایع معادل ۸/ ۱۷ درصد و مابقی سهم پالایشگاه‌ها و سایر عوامل بوده است. آنطور که بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال ۹۶، عمده مصرف سوخت گاز بود اما در مقاطعی از سال در فصل سرد که پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و صنایع مجاب می‌شوند که به‌جای گاز از سوخت مازوت استفاده کنند تا در این ایام، گاز برای گرمایش منازل مسکونی برسد، این سهم می‌تواند تا مرز ۵۰ درصد هم افزایش پیدا کند. البته بررسی پرونده سوخت مازوت که دارای نقش در آلودگی هوای پایتخت طی سال‌های گذشته بود و اکنون در سال جاری پررنگ‌تر شده نشان می‌دهد به دلیل یک صورت مساله اشتباه تاکنون نتوانسته به یک پاسخ و راه‌حل صحیح برسد.
صورت مساله تعریف شده از سوی مسوولان آن است که در فصل سرد سال برای آنکه گاز برای مصرف گرمایش منازل مسکونی به میزان کافی اختصاص پیدا کند، سوخت نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها در این مقطع از سال باید از گاز به مازوت تغییر پیدا کند. این در حالی است که تعریف چنین راه‌حلی اگرچه می‌تواند برای مدتی گاز برای مصرف گرمایش خانه‌ها را تامین کند اما عواقب خطرناکی را متوجه سلامت شهروندان به‌ویژه در کلانشهرهایی همچون تهران، اصفهان و اراک می‌کند چراکه ظاهرا نیروگاه‌ها مدتی است که از دولت درخواست دارند منابع لازم را برای نوسازی در اختیار آنها قرار دهند. نیروگاه‌ها معتقدند اگر نوسازی صورت گیرد مصرف گاز در فصل سرد سال کاهش پیدا می‌کند و دیگر مشکلاتی از بابت کمبود گاز به‌وجود نمی‌آید و در فصل سرد سال نیازمند مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین نیستند اما تاکنون اقدامی در جهت واگذاری منابع لازم برای نوسازی به نیروگاه‌ها صورت نگرفته است. همین موضوع نیز سبب شده تا آلودگی سیاه‌رنگ آسمان پایتخت حتی در سال‌جاری که سهم منابع آلاینده متحرک به دلیل کاهش سفرهای کاری و تحصیلی در نیمه دوم سال کاهش پیدا کرده، کمتر نشود. به‌طوری‌که شرکت کنترل کیفیت هوای پایتخت در گزارشی که روز گذشته منتشر کرد نشان داد در ساعاتی از روز شاخص آلودگی هوای پایتخت از محدوده ۱۵۰ (قرمز رنگ-ناسالم برای تمام گروه‌ها) عبور کرده است.
نکته مهم آنکه به نظر می‌رسد روند آلودگی هوای پایتخت در روزهای آتی از هفته جاری سیر صعودی طی کند. به همین دلیل نیز مرکز پایش آلودگی هوای حفاظت محیط زیست استان تهران با صدور اطلاعیه‌ای با توجه به پایداری‌های جوی و انباشت آلاینده‌ها تا روز پنج‌شنبه به گروه‌های حساس جامعه توصیه کرد از تردد غیرضروری بپرهیزند.
مرکز پایش آلودگی هوای حفاظت محیط زیست استان تهران اعلام کرد: براساس هشدار شماره ۷۱ اداره کل هواشناسی استان تهران مورخ ۷ دی مبنی بر سکون نسبی جو، پایداری هوا و انباشت آلاینده‌ها از امشب تا ظهر پنج‌شنبه مورخ ۱۱ دی، احتمال ورود به شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس در مناطق پرتردد خواهد بود.
بنابر اطلاعیه مرکز پایش آلودگی هوای تهران، توصیه می‌شود: گروه‌های حساس جامعه شامل کلیه بیماران قلبی و ریوی، سالمندان و کودکان از تردد غیرضروری پرهیز کرده و از انجام فعالیت‌های ورزشی و فیزیکی در فضای باز جدا خودداری به عمل آید.
همچنین کلیه شهروندان از هرگونه فعالیت تشدید‌کننده آلودگی هوا همانند سوزاندن پسماند، سر ریز شدن بنزین در جایگاه‌های عرضه سوخت، عملیات قیر کاری و... خودداری کنند.
