سیاست علیه اقتصاد/ نظرسنجی از 25 چهره سیاسی و اقتصادی درباره FATF

کامران ندری، اقتصاددان : شایعه قرار گرفتن نام ایران در لیست سیاه FATF و تمام شدن فرصت، در عرض چند ساعت، بازار ارز ما را به‌هم زد. حتی اگر قبول کنیم که استدلال مخالفان FATF‌ برای رد این لایحه، مبنی بر گزاره‌های درستی است، باید بدانیم که آثار روانی تصویب‌نشدن این معاهده و یا لایحه CFT بسیار زیاد است و می‌تواند فشار تورمی تازه‌ای به جامعه وارد کند. امروز برای جابه‌جا کردن پول‌ و تعامل با جهان با مشکل جدی مواجهیم؛ نمونه اخیرش همین مشکل مربی استقلال است. اگر دنبال اصلاح شرایط موجودیم حتی نباید پذیرش این معاهده را به تأخیر بیندازیم؛ چراکه به بازار شایعات مختلف در سطح داخلی و خارجی دامن می‌زنیم. من فکر می‌کنم بدون شک باید به FATF بپیوندیم و شوک تازه‌ای به اقتصادمان وارد نکنیم، چراکه تاب‌آوری اقتصاد کشور به حداقل خود رسیده است.


حسین سلاح‌ورزی، ‌نایب‌رئیس اتاق ایران: عدم‌رعایت الزامات بین‌المللی در مبارزه با پولشویی و تأمین مالی تروریسم، موانع بانکی فعالان اقتصادی را افزایش می‌دهد، به این مفهوم که فارغ از موانع تحریمی، با موانع فنی از سوی بانک‌های دنیا مواجه خواهیم شد. این امکان را داریم که با نهایی کردن قوانین مورد نظر در زمینه مبارزه با پولشویی از لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی خارج شویم. بدون ارتباطات بانکی، ارتباط تجاری مؤثر با جهان تقریبا ممکن نیست و بدون ارتباط تجاری مؤثر با جهان، تأمین رشد پایدار اقتصادی بی‌نهایت دشوار خواهد شد. اگر مشکلات مربوط به رشد اقتصادی پایدار کشور در آینده نزدیک ترمیم نشود؛ مشکلات اجتماعی در پی خواهد داشت.


حسینعلی حاجی دلیگانی، نماینده دوره نهم و دهم مجلس : عضویت ایران در FATF درست نیست و تنها زمینه سلطه غیرایرانی‌ها بر مردم ایران را مهیا می کند. من این گفته که درصورت نپیوستن به FATF مشکلات بانکی‌مان برطرف نمی‌شود را قبول ندارم. منشأ مشکلات بانکی ایران به تحریم‌های ثانویه و تحریم دلار از سوی آمریکا برمی‌گردد. هیچ مقامی نمی‌تواند تضمین دهد درصورت تصویب لوایح چهارگانه و پیوستن به FATF مشکلات بانکی ایران حل شود.


وحید شقاقی شهری، اقتصاددان: تصمیم‌گیری در این حوزه، کار راحتی نیست. پذیرش این معاهده در کوتاه‌مدت برای ما مفید و در بلندمدت به زیان اقتصاد کشور ما خواهد بود. هم‌اکنون، CFT و پالرمو لوایحی هستند که پیشروی FATF را در ایران متوقف کرده‌اند. پذیرش این لایحه برای ما چالش‌های امنیتی درست می‌کند و چون آمریکا، سپاه پاسداران اسلامی را یک نهاد تروریستی می‌داند بعد از پیوستن به FATF، هر کس به این نهاد کمک مالی کند، تامین مالی تروریسم را انجام داده و تحریم خواهد شد. از سوی دیگر نپذیرفتن آن برای ما مشکلات بانکی و مالی ایجاد خواهد کرد. قرار داشتن در لیست سیاه، هزینه‌های ما را افزایش می‌دهد و امکان سرمایه‌گذاری در ایران را کاهش خواهد داد، چراکه ما به‌عنوان یک کشور پرریسک در جهان شناخته شده‌ایم.


بایزید مردوخی، اقتصاددان : وقت خریدن و به تعویق انداختن FATF بدون شک، رفتار غلطی است. اگر می‌خواهیم نفت بفروشیم نباید راه تعامل با دنیا را ببندیم. چه بخواهیم و چه نخواهیم کوتاهی‌های ما در 100سال اخیر موجب شده هنوز که هنوز است محتاج به فروختن مواد معدنی و نفت خود باشیم. در چنین شرایطی آیا بهتر نیست از انزوا خارج شویم و در تعامل با جهان به تکامل برسیم تا مشکلات داخلی مثل فقر، بیکاری و... را هم حل کنیم. سؤالی که در این میان مطرح می‌شود این است که آیا وضعیت فعلی اقتصاد ما مطلوب است؟ اگر دوست داریم در این وضعیت بمانیم، می‌توانیم به این معاهده بین‌المللی نپیوندیم!


علی دینی ترکمانی، اقتصاددان : پیوستن به FATF بدون شک می‌تواند برای ما تبعات مثبتی داشته باشد. با این اقدام به جهان نشان می‌دهیم که در حوزه پولی و بانکی، از قوانین بین‌المللی پیروی می‌کنیم و اعتماد کشورهای مختلف را جلب خواهیم کرد. در غیر این صورت روابط بین‌المللی ما بیش از پیش تخریب می‌شود، چراکه طرف‌های مقابل ما می‌توانند این استنباط را داشته باشند که در ایران پولشویی انجام می‌شود. درنظر بگیرید که شاید ابتدا به ساکن مشکل خاصی در کشور حل نشود اما در ادامه با جذب اعتماد کشورهای مختلف و تبعیت از قوانین بین‌المللی می‌توانیم به بازگشت به برجام هم امید داشته باشیم.


سیدمحمد سادات اخوی، ‌کارشناس اقتصادی: کسی نمی‌تواند به شکل صفر و صدی در مورد این لوایح صحبت کند که بگوید بشود یا نشود. عموم کشورهای دنیا وقتی بخواهند وارد معاهده‌ای بشوند آن را بررسی و مطابق با قوانین داخلی خودشان تصویب می‌کنند. یعنی می‌گویند من این قوانین را می‌پذیرم ولی قوانین داخلی کشورم بر این معاهده ارجح است. اما نهادهایی که در حال پیگیری لوایح CFT و FATF در کشور هستند در تصویب آن سراسیمگی دارند، بدون اینکه بخواهند قوانین داخلی آن را ارحج بدانند. اما طبق تجربه، ما زور اینکه بخواهیم بگوییم چنین تعهدنامه‌هایی با قوانین داخل ما سنخیتی ندارد، را نداریم. پیشنهادم این است که امضای این معاهده را برگ برنده‌ای در مذاکرات داشته باشند. به‌عنوان مثال تحریم‌ها را بردارند تا ما به FATF بپیوندیم. اما اگر در شرایط تحریم بخواهیم این لوایح را تصویب کنیم دردی را از ما دوا نمی‌کند و ما چیزی به‌دست نمی‌آوریم.


الهه کولایی، عضو حزب اتحاد ملت: آقای روحانی با شعار تعامل سازنده با جهان از مردم رأی گرفت و رأیی که به ایشان داده شد برای توسعه روابط همه‌جانبه و سازنده با جهان بود. هرچند یکی از مشکلات امروز کشور با مسائل حوزه سیاست خارجی ارتباط دارد اما باید توجه داشته باشیم که نباید همه عوامل را به این سطح تقلیل بدهیم. موضوع شفافیت سازوکارهای مالی کشورها به یک دغدغه بین‌المللی تبدیل شده و تمام کشورها این سازوکار را پذیرفته‌اند، بنابراین برای کشوری مانند ایران که منابع گوناگون قدرت را به شکل چشمگیری در اختیار دارد، امکان رشد و پیشرفت جز از مسیر بهبود روابط بین‌المللی قابل تصور نیست. این ارتباطات می‌تواند زمینه گسترش اصلاحات سیاسی و اقتصادی در داخل کشور را تقویت کند و مسیر را به سمت بهبود همه‌جانبه با تأکید بر عامل خارجی و داخلی هموار سازد. بنابراین پذیرفتن این سازوکار ضرورتی برای توسعه روابط همه‌جانبه با جامعه جهانی است.


داوود سوری، اقتصاددان: تصویب و اجرای 2لایحه FATF و CFT برای حضور در بازارهای جهانی به‌عنوان صادر‌کننده و واردکننده کالاها و خدمات، یک باید است و دیر یا زود باید این اصل را بپذیریم. شاید در شرایط حاضر که در تحریم هستیم استدلال شود که عدم‌پیوستن به این معاهدات و اجرای آنها اثر ناچیزی بر کشور ما دارد اما توجه کنید که از یک‌سو اندک مجراهای اجرای عملیات بانکی بین‌المللی را با مشکلات بیشتر روبه‌رو کرده و از سوی دیگر فرایند پذیرش ایران در نظام مالی بین‌الملل پس از رفع تحریم‌ها را با مشکل مواجه می‌کند و به تأخیر می‌اندازد.


سیدمحمدرضا میرتاج‌الدینی، معاون پارلمانی رئیس‌جمهور در دولت دهم: هم‌اکنون کشور ما دچار تحریم آمریکاست که در مرحله بالاتر از FATF قرار می‌گیرد یعنی اگر ما عضویت در FATF را هم بپذیریم، نه‌تنها مشکلی از مشکلات کشور حل نمی‌شود، بلکه دست‌وپای ایران بسته‌تر می‌شود. آمریکا می‌خواهد با پیگیری FATF سلطه بانکی‌اش را بر کشورهای مختلف ازجمله ایران گسترش دهد. در شرایط تحریم پذیرفتن FATF به معنی محدود کردن فعالیت‌های مالی ایران است و در واقع راه‌هایی که با تکیه بر آنها امکان دور زدن تحریم وجود دارد، درصورت پذیرش FATF بسته‌ می‌شود و آمریکا از این طریق حلقه محاصره اقتصادی را تنگ‌تر می‌کند.


عبدالله ناصری، عضو شورای مشورتی رئیس دولت اصلاحات: این کنوانسیون‌ها جزو مقررات بین‌المللی هستند و اگر ایران بخواهد با دیگر کشورها مناسبات مالی داشته باشد، باید بداند که FATF مانند مسابقه ندادن با ورزشکاران اسرائیلی در صحنه بین‌الملل نیست. همانطور که می‌دانید ورزش جودوی ما از سوی فدراسیون جودو تحریم شد، ‌در واقع مسئولان می‌توانند تصمیم بگیرند که ورزش جودوی ایران در مجامع بین‌المللی نماینده‌ای نداشته باشد؛ این تصمیم ‌تأثیری بر معیشت مردم ندارد اما کنوانسیون‌های مالی مورد نیاز کشور است. در این مدت که تصویب این سازوکار مالی به تعویق افتاده، ایران به اندازه کافی خسارت دیده است. به سرعت باید برای تصویب FATF اقدام کرد و حتی باید بگویم که همین حالا هم دیر شده است.


سیدکمال سیدعلی، کارشناس مسائل بانکی : شک نکنید که باید به FATF بپیوندیم. موضوع فقط موضوع ما نیست. اگر از مخالفت با این معاهده دست برنداریم، در واقع خودمان به تحریم‌هایی که آمریکا علیه ما وضع کرده دامن زده‌ایم و آنها را تشدید کرده‌ایم. نباید روزنه‌هایی که امروز برایمان باز شده را هم ببندیم. امروز بانک‌های کشورهایی مثل چین، روسیه و عراق به‌خاطر همین ضعف موجود با ما کار نمی‌کنند. آیا می‌خواهیم این مراودات اندک را هم به صفر برسانیم و به سمت یک فروپاشی اقتصادی حرکت کنیم؟


مجید شاکری، اقتصاددان: در شرایط تحریم آمریکا اینطور نیست که مهم‌ترین نکته‌ای که با آن مواجهیم FATF باشد، و اینطور هم نیست که بگوییم ما با 3معضل موازی FATF، ترازنامه بانک‌هایمان و تحریم همراهیم که چون نمی‌توانیم تحریم آمریکا را کاری کنیم روی FATF متمرکز شویم. اولا خود FATF و کارکرد آن، با تحریم‌های آمریکا تأثیر و تاثرهایی بر هم دارند. ثانیا اینها 3صافی پشت سر همدیگرند، نه 3صافی از هم جدا. که ریزترین سوراخ‌های آن مربوط به تحریم آمریکاست. بنابراین تغییر در وضعیت FATF  تغییری در کل دستاوردمان ایجاد نمی‌کند. لذا نباید بدون تضامین کافی CFT و پالرمو را الحاق کنیم. اما اگر بخواهیم الحاق را انجام دهیم، باید تضامینی را بگیریم و اگر بخواهیم این کار را انجام دهیم لااقل از بیانیه خارج شویم.


ایمان اسلامیان، تحلیلگر امور مالی: ناگزیریم CFT‌ و FATF را بپذیریم. نپذیرفتن این معاهده و لوایح آن، ایران را به کشوری غیرعادی در نظام مالی بین‌الملل تبدیل می‌کند. بدون شک باید ما هم مانند سایر کشورها، FATF‌ را بپذیریم اما می‌توانیم این پذیرش را در ذیل یک توافق بزرگ‌تر و وسیع‌تر انجام دهیم که ایران هم بتواند ملاحظات خود را درنظر بگیرد؛ مذاکرات در این حوزه می‌تواند برای ما امتیازهایی به همراه داشته باشد و ارزش‌های داخلی کشور نیز حفظ شود. اگر مهلت پیوستن ما به FATF تمام شود، همین کانال‌های مختصر مالی که برای ارتباط با سایر کشورها داریم هم بسته می‌شود. از طرفی اگر روزی ایران از شرایط تحریمی خارج شود، کارگزارانی که پیش‌تر با آنها همکاری مالی داشتیم دیگر به ما اعتماد نکرده و با ما وارد معامله و قرارداد نمی‌شوند.


حیدر مستخدمین حسینی، اقتصاددان: کسی نیست که موافق با تصویب لوایح FATF نباشد اما در شرایط فعلی تحریم و توجه به مذاکرات باید جور دیگری آن را مورد بررسی قرار داد. ایران پایگاهی در بین همه کشورهاست که لوایح، کنوانسیون و تفاهمنامه‌های بین‌المللی را پذیرا بوده و پایبند به تمام تعهداتش است، که بابت بسیاری از این پیمان‌نامه‌ها حق عضویت سالانه پرداخت می‌کند؛ هرچند ممکن است از آنها بهره‌ای نبرد. در شرایطی که همه‌جانبه هم دولت و هم ملت در تحریم هستیم پیوستن ما در این مقطع به FATF و پذیرش آن چه مفهومی دارد؟ این کار نه‌تنها نفعی ندارد بلکه تعهداتی را هم بر دوش ما می‌گذارد. برای تحقق این موضوع دنیا باید تحریم خود را حداقل در نظام بانکی بردارد. از سویی ساختار نظام بانکی ما نیز باید با نظام بانکی بین‌المللی منطبق و همسو شود و در چنین زمانی پیوستن به FATF معنی پیدا می‌کند.


اکبر ترکان، عضو حزب اعتدال و توسعه : پیوستن ایران به لوایح CFT و FATF تحریم‌هایی که از سوی ایالات متحده به شکل ظالمانه‌ای وضع شده را برطرف نمی‌کند اما نپوستن به این لوایح این امکان را ایجاد می‌کند که ما را تحت فشار مضاعف قرار دهند. با نپیوستن خود، یک ابزار جدید در اختیار آنها قرار می‌دهیم که به ما فشار چندگانه‌ای وارد کنند. از سویی دیگر به لحاظ حقوقی نیز در جایگاه امتیاز گرفتن نیستیم تا بتوانیم از این پیمان‌نامه در جهت منافع خود امتیاز بگیریم. بنابراین ما ناچار به پیوستن هستیم و البته که فشار آمریکا که موجب تحریم‌های بانکی ما شده با پیوستن به FATF مرتفع نخواهد شد.


سیدمصطفی هاشمی‌طبا، فعال سیاسی: به‌نظر من ‌FATF باید زودتر از این تصویب می‌شد. همه دنیا عضو این کارگروه هستند و به جز ایران معدود کشورهایی مانند کره‌شمالی از عضویت در این کارگروه سر باز زده‌اند. اگر ما عضو ‌FATF نشویم، بدون شک رابطه بانکی‌مان با دیگر کشورها -بیشتر از آنچه هست-‌ قفل خواهد شد. بنابراین باید هرچه سریع‌تر موانع تصویب این لایحه برداشته شود و شاهد نهایی‌شدن تصمیم‌گیری در مورد FATF باشیم.


لاله افتخاری، عضو جمنا : FATF یک مؤسسه خودخوانده است و وابستگی آن هنوز شفاف نیست، البته با توجه به فشاری که استکبار وارد می‌کند منافع این کشورها بیشتر معلوم می‌شود. از سوی دیگر اینکه یک کشور در شرایط تحریم تمام اطلاعات گردش مالی‌اش را در اختیار بیگانه قرار دهد، کار عاقلانه‌ای نیست. تفسیری که ما برای کمک به گروه‌ها و افراد داریم، با تعریف این سازمان‌های بین‌المللی متفاوت است، بر همین اساس این سازمان‌ها می‌توانند ایران را به‌دلیل کمک به نهضت‌های انقلابی و اسلامی محکوم کنند.


مهدی چمران، عضو شورای مرکزی جبهه مردمی نیروهای انقلاب: پذیرش FATF کشورمان را دچار تحریم مضاعف می‌کند، چراکه با پیوستن به این نهاد، باید ریز جزئیات و بده‌بستان بانکی یا هر تغییرات بانکی را به اطلاع سازمانی که نه بین‌المللی و نه دولتی است و فقط عده‌ای از کشورها با هم جمع شده‌اند که راس آن آمریکاست، رساند. اگر کشورمان این اطلاعات را در اختیار این سیستم بگذارد، این نهاد می‌تواند تحریم‌هایی بیشتر را پیش‌بینی کند، اما اگر نپذیریم وضعیت مانند اکنون است و فرقی نمی‌کند. من با این کار مخالفم. اگر شرایط عادی باشد می‌توان روی آن فکر کرد ولی در شرایطی که بسیاری از کارهای ما باید از سیستم غیرعادی جریان پیدا کند پیوستن به CFT و FATF سمی مهلک است. نباید خودمان به‌دست خودمان دست و پایمان را ببندیم.


محمود جامساز، اقتصاددان : تولید ناخالص داخلی آمریکا از 20تریلیون دلار تجاوز کرده و گردش دلار در جهان به 50درصد رسیده است. این اعداد به ما می‌گویند که بسیاری از بانک‌های جهان با آمریکا مراوده مالی دارند و طبعا بین ایران و آمریکا، آمریکا را انتخاب خواهند کرد. تا پیش از لغو برجام 3فرصت به ایران برای تصویب این لوایح داده شد اما به‌خاطر دوگانگی در ایران، این فرایند به نتیجه نرسید. امروز و در شرایط تحریم، اروپایی‌ها به ما فرصت آخر را داده‌اند و باید بدانیم اگر این لوایح در ایران پذیرفته نشوند، برجام به‌طور کلی منسوخ می‌شود و تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ما از سر گرفته خواهد شد. ماحصل این اتفاق، کاهش بیشتر صادرات نفت ما، تضعیف دوباره اقتصاد ایران و انزوای سیاسی و اقتصادی خواهد بود.


پدرام سلطانی، تحلیلگر اقتصادی : مخالفین از سر ناآگاهی با FATF مخالفت می‌کنند. من بر این باورم که نپذیرفتن این چارچوب نوعی خودزنی است چراکه روابط ما با کشورهایی که برایمان در سطح دنیا باقی مانده‌اند را هم تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. رد لوایح مربوط به FATF همین ارتباطات محدود بانکی که با چهار پنج کشور دیگر داریم را در معرض توقف قرار خواهد داد آنقدر که ممکن است در پرداخت مبالغ مربوط به غذا و دارو هم به مشکل بربخوریم. به تأخیر انداختن پذیرش لوایح، ما را در موضع ضعیف‌تری قرار خواهد داد و آمریکا می‌تواند امتیاز بیشتری از ما بگیرد. شاهد مثال این ادعا اتفاقی است که در‌ماه اخیر افتاده است: رئیس بانک مرکزی روسیه به رئیس بانک مرکزی ما، عبدالناصر همتی گفته است که اگر FATF را نپذیرید ما هم نمی‌توانیم با شما مراودات مالی داشته باشیم.


صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران: «آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است»؛ اگر ما مشکلی نداریم چرا باید از شفافیت و عضویت در FATF نگران باشیم. اگر درنظر بگیریم که چه خط سیاسی و فکری مخالف پیوستن ایران به FATF هستند، بسیاری از نکات روشن می‌شود. ما دو کار می‌توانیم انجام دهیم؛ یکی اینکه وارد جزئیات FATF شویم و دلایل موافقان و مخالفان را بررسی کنیم، راه دیگر این است که ببینیم چه کسانی با FATF مخالفت می‌کنند. اگر ما از این زاویه به مسئله نگاه کنیم، ‌متوجه می‌شویم که تمام مخالفان FATF در حقیقت کسانی هستند که در گذشته با مذاکرات هسته‌ای مخالفت کردند، در اوج مذاکرات هسته‌ای جریان دلواپس‌ها را کلید زدند و زمانی که برجام به نتیجه رسید، از هر ترفندی برای مانع‌تراشی در مسیر موفقیت برجام بهره بردند. براین اساس می‌توان گفت هر زمان که تلاشی در جهت تنش‌زدایی با غرب ایجاد شده است، این دسته ‌تمام تلاش خود را به‌کار گرفته‌اند که این حرکت ناکام بماند. شما کسی را پیدا نمی‌کنید که با مذاکرات هسته‌ای و برجام موافقت کرده باشند اما امروز با FATF مخالفت کند، در واقع جهت‌گیری سیاسی در شکل‌گیری دسته‌بندی مخالفان و موافقان نقش دارد، ‌بنابراین بیهوده است که شما با مخالفان در رابطه با جزئیات FATF صحبت کنید، مشکل آنها این است که مبادا آمریکاستیزی مقداری تعدیل شود و ما به اروپا نزدیک شویم. در 40سال گذشته هر سیاستی که خواسته است مقداری فضای ایران و غرب را تلطیف کند، این جریان با تمام قوا در مقابلش قرار گرفته است.


سید حسین نقوی حسینی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی : موضوع FATF زمانی مطرح شد که توافق برجام در حال پیگیری بود. زمانی که برجام مورد توافق قرار گرفت و ایران به تعهداتش عمل کرد، نوبت به غربی‌ها رسید تا تعهداتشان را اجرایی کنند. کشورهای اروپایی برای انجام تعهداتشان بهانه آوردند و گفتند که ما می‌خواهیم به تعهداتمان عمل کنیم اما FATF مانع کار است و از ایران خواستند تا مسئله FATF را حل و فصل کند. به همین جهت این دولت لوایح چهارگانه به مجلس فرستاد و گفت اگر این لوایح تصویب شود، غربی‌ها می‌توانند به تعهداتشان عمل کنند و موانع معاملات مالی و پولی ایران هم برطرف می‌شود اما ما دیدیم که همزمان با بررسی این لوایح در مجلس، آمریکایی‌ها از برجام خارج شدند و دیگر اعضای گروه1+5 به تعهداتشان عمل نکردند. وقتی آمریکایی‌ها از برجام خارج شدند، تحریم‌های ثانویه را برگرداندند و معاملات مالی ما به‌دلیل تحریم‌های آمریکا متوقف شد، بنابراین دیگر بحث پیرامون ‌FATF معنا ندارد.


حسین راغفر، ‌اقتصاددان: اگر FATF را امضا نکنیم طبیعتا ظرفیت‌های کنونی با کشورهای مورد همکاری با ما می‌تواند دچار تضعیف بیشتری شود و این کشورها در اثر فشار آمریکا ناگزیر می‌شوند حجم تجارت و معاملات‌شان با ما را محدودتر کنند. ما ناگزیر از پیوستن به این پیمان هستیم؛ برای اینکه هزینه‌هایمان را کمتر کنیم. اما نپیوستن به این پیمان‌نامه‌ها ضرورتا به‌معنای کاهش فشارها بر کشور و کم‌اثرتر شدن تحریم‌ها نیست. تحریم‌ها کماکان مؤثرتر خواهند بود و می‌توانند درصورت عدم‌پیوستن ما حتی اثربخشی بیشتری داشته باشند. اما اگر ما به این پیمان‌نامه‌ها بپیوندیم و در کنار آن ظرفیت بنیان‌های تولید داخل را تقویت و تغییر اساسی در جهت‌گیری‌های اقتصادی کشور ایجاد کنیم، حتی اصل مسئله تحریم‌ها با تردیدهای گسترده جهانی روبه‌رو خواهد شد، چون اثربخشی خود را از دست می‌دهد. بنابراین نگرانی‌های موجود عملا می‌تواند برطرف شود.