تحولات نظام چک ایران و پاسخ به چند پرسش با وکیل متخصص

رپرتاژ آگهی: اقدامات حقوقی جهت شکایت از چک برگشتی قدیمی مفهوم عامی است که شامل مراحل مختلفی مانند رسیدگی در مراجع حقوقی، تعقیب قضایی و انجام اقدامات قانونی دیگر نیز می‌گردد. در واقع ادعای دارنده چک در مراجع قضایی آن است که وجه چک پرداخت نشده باید به او پرداخت شود این مطالبه شکایت از چک برگشتی قدیمی نام دارد.

دلایل مختلفی ممکن است باعث شود که اسناد تجاری قدیمی که مدت زمان بسیاری از تاریخ آن‌ها گذشته است، پس از مدت طولانی مطالبه شوند به عنوان مثال ممکن است به دلیل فراموشی یا مفقود شدن سند تجاری از وصول به موقع آنها باز بمانیم. همچنین ممکن است چک برگشتی قدیمی در میان ماترک توسط وراث یافت شود و وجه آن مطالبه گردد.

آشنایی با چک

چک به عنوان یک ابزار مالی پرقدرت و یک سند قانونی است که جهت انتقال و جابجایی پول بین افراد به صورت بسیار کاربردی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در واقع به نوعی بیانگر تعهد پرداخت میان طرفین است. جهت بسیاری از پرداخت‌های تجاری و حتی برای تضمین معاملات تجاری به عنوان یک ابزار مهم پرداختی از چک استفاده می‌شود در واقع چک با ایجاد راحتی و اطمینان خاطر کمک می‌کند که معاملات تجاری بین طرفین به خوبی شکل بگیرد.

همچنین این ابزار به عنوان پرداخت‌های شخصی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد به عنوان مثال در خصوص پرداخت‌های چند مرحله‌ای یا به نوعی اقساط یا وام‌های دریافتی، بازپرداخت مبالغ می‌تواند با صدور چک به نوعی تضمین شود.

چک علاوه بر مزایا و جوانب اقتصادی که دارد و به عنوان ابزاری جهت تسهیل تصفیه معاملات مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و به تجار این امکان را می‌دهد که روند تجاری خود را تسریع و تسهیل کنند، دارای مزایایی از جنبه قانونی نیز می‌باشد، یکی از مهمترین این مزیت‌های منحصر به چک تامین وجه هست یعنی به محض رسیدن موعد پرداخت چک در صورتی که در حساب مخصوص چک موجودی وجه وجود نداشته باشد فرایند تامین وجه طبق قوانین و مقررات آغاز می‌شود و در صورت عدم پرداخت توسط متعهد و صادر کننده چک دارنده می‌تواند از طریق راه‌های قانونی تعیین شده مطالبات خود را اجرایی کند و پیگیری قانونی داشته باشد.

ویژگی منحصر به فردی که چک به عنوان یک ابزار پرداخت در معاملات تجاری دارد وصف تجریدی بودن این سند تجاری است؛ در واقع این وصف تجریدی بودن به معنای جدا بودن آن از قرارداد پایه است یعنی هر اتفاقی برای قرارداد پایه یا توافق اصلی که به موجب آن چک میان طرفین رد و بدل شده است بیفتد، چک همچنان پابرجاست و به عبارتی صاحب چک همچنان می‌تواند از طرف مطالبه خود وجه را مطالبه کند و هرگونه تغییر در تنظیم قرارداد اصلی تاثیری بر اعتبار چک نخواهد داشت.

به همین دلیل نیز مطابق مقررات در صورتی که در چک شرایط خاصی جهت پرداخت ذکر شده باشد بانک‌ها عموماً به این شرایط توجه نمی‌کنند و این موضوع اثری در پرداخت چک نخواهد داشت.

چک نقش تضمینی در تثبیت بدهی و اعتبار روابط مالی و حقوقی را نیز دارد به این معنا که وقتی یک فردی چک صادر می‌کند در یک معامله این سند تجاری صادر شده، نه تنها بیانگر تعهدات مالی یک فرد است بلکه به وجود یک رابطه مالی و قرارداد بین طرفین نیز اذعان دارد.

مراجع رسیدگی کننده به ادعاها در خصوص چک

جهت تسهیل به رسیدگی در خصوص ادعاهای گوناگون قانونی و به ویژه مطالبات حقوقی در خصوص چک که ناشی از قراردادهای میان افراد است مراجع قضایی همچون دادگاه‌های حقوقی دادگاه‌های کیفری و مراجع اجرایی مثل اداره ثبت اسناد و اجرای ثبت صلاحیت رسیدگی دارند.

تفاوت این مراجع در رسیدگی به ادعاهای مطرح شده در خصوص اختلافات سرعت رسیدگی و گاهاً در هزینه‌های دادرسی می‌باشد.

اما به طور کلی دادگاه‌های کیفری معمولاً سریع‌تر و با هزینه کمتر ادعاهای مورد طرح را بررسی می‌کنند اما نکته قابل توجه آن است که تمرکز این دادگاه‌ها بر مواردی مانند جنایات و جرایم قانونی است و بنابراین در خصوص امور مالی ممکن است صلاحیت محدودتری داشته باشند.

در خصوص اداره ثبت اسناد و اجرای ثبت این تفاوت وجود دارد که این مراجع معمولاً سریع‌تر و با کمترین مدرک ارائه شده اقدامات اجرایی را انجام می‌دهند.

نحوه مطالبه چک

اولین حالت و مطلوب‌ترین حالت برای دریافت وجه چک مراجعه به بانک جهت وصول وجه چک است در این حالت با ارائه چک پشت‌نویسی شده و مدارک شناسایی دارنده چک و پر کردن فرم بانکی می‌توان وجه شکل را به واسطه بانک مطالبه کرد.

اما ممکن است بانک بنا به دلایلی امکان پرداخت وجه را نداشته باشد!

بسته به دلیل عدم پرداخت اقدامات متفاوتی توسط دارنده صورت می‌گیرد.

به عنوان مثال اگر عدم پرداخت توسط بانک به جهت عدم رعایت تشریفات چک باشد مثلاً وجود هرگونه خط خوردگی، عدم مطابقت امضا، مغایرت تاریخ عددی و حروفی با یکدیگر و مواردی مشابه آن دارنده چک باید با صادر کننده هماهنگ کرده و چک اصلاح شده‌ای را جایگزین کند.

اما در صورتی که عدم پرداخت توسط بانک به دلیل عدم موجودی کافی در حساب بانکی باشد اقدام صورت گرفته متفاوت است؛ در این حال دارنده چک باید از بانک درخواست برگشت زدن چک را بنماید، به عبارتی در این درخواست بانک گواهی می‌دهد که صاحب حساب در زمان سررسید چک میزان مبلغ تعیین شده را در حساب خود نداشته است. این گواهی به فرد کمک می‌کند که اقدامات بعدی را جهت وصول مبلغ چک انجام دهد.

با توجه به الکترونیکی شدن چک‌های صیادی بانک‌ها موظف هستند عدم وصول وجه چک را در سامانه ذکر کرده و اعلام نمایند.

نکته قابل توجه آن است که اگر در حساب صادر کننده مبلغی کمتر از مبلغ تعیین شده در وجه چک موجود باشد به درخواست دارنده بانک امکان ارائه آن را دارد و دریافت آن مبلغ بر روی چک درج می‌شود و به تایید دارنده می‌رسد اما مابقی مبلغ باقیمانده امکان مطالبه از راه‌های قانونی را خواهد داشت.

همانطور که پیشتر نیز اشاره کردیم سه روش و به طور کلی سه مرجع در خصوص اقدام برای مطالبه وجه چک وجود دارد.

اقدام از طریق اجرای اداره ثبت بدین شکل است که با توجه به ماده ۲ قانون صدور چک دارنده چک می‌تواند با ارائه عین چک و گواهی عدم پرداخت صادر شده از جانب بانک به اجرای ثبت اسناد محل، مطالبه وجه خود را پیگیری نماید.

در واقع مطابق با آیین نامه‌های اجرای اسناد رسمی اقدام در مرجع اجرای اداره ثبت امکان‌پذیر است.

نکته مهم آن است که صدور اجرایی توسط اجرای اداره ثبت در صورتی امکان‌پذیر است که مطابقت امضای صادر کننده چک بر روی چک و نزد بانک میزبان توسط بانک گواهی شود.

به طور کلی هر یک از افرادی که دارنده چک باشند می‌توانند از طریق مراجع ثبتی اقدام کنند یعنی فردی که چک در وجه او صادر شده است یا چک را با ظهرنویسی تحویل گرفته است و یا حامل چک در مواردی که چک به صورت در وجه حامل صادر شده باشد. لازم به ذکر است قائم مقام قانونی این افراد مانند وکیل پایه یک دادگستری نیز امکان اقدام را خواهد داشت.

مطالبه وجه چک از طریق محاکم کیفری نیز مطابق ماده ۷ قانون صدور چک امکان‌پذیر است؛ چرا که بر اساس این ماده اقدام به صدور چک بلامحل با مجازات‌های کیفری همراه خواهد بود.

منظور از اقدام به صدور چک بلامحل آن است که افراد صاحب چک، با آگاهی نسبت به آنکه وجهی در حساب ندارد چک صادر کند. حالت دیگر صدور چک بلامحل آن است که پیش از رسیدن موعد چک وجه موجود در حساب را از آن خارج کند.

مطابق قانون صدور این چک با مجازات حبس همراه خواهد بود به این ترتیب که اگر وجه چک کمتر از یک میلیون تومان باشد حداکثر ۶ ماه حبس خواهد داشت و اگر وجه تا ۵ میلیون تومان باشد از ۶ ماه تا یک سال حبس تعیین خواهد شد و چنانچه مبلغ چک فراتر از ۵ میلیون تومان باشد ۱ تا ۲ سال حبس به همراه مجازات‌هایی همچون محرومیت از برخورداری از دسته چک به مدت دو سال محکوم خواهد شد.

توجه داشته باشید تامین وجه چک پیش از شروع به تعقیب امکان طرح شکایت کیفری را منتفی می‌کند.

روش دیگر جهت مطالبه وجه چک اقدام از طریق محاکم حقوقی است؛ وجود رابطه حقوقی میان طرفین صادر کننده و دریافت کننده موید این مطلب است که محاکم حقوقی نیز صلاحیت پیگیری این اختلاف را دارند.

همچنان درخواست رسیدگی از دادگاه‌های حقوقی مستلزم رعایت تشریفات رسیدگی همچون ارائه و تنظیم دادخواست است البته مطالبه وجه چک مقدمات دیگری نیز دارد که از جمله آنها دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک میزبان حساب است بنابراین ضروری است که پیش از اقدام حقوقی دارنده چک به بانک صادر کننده چک مراجعه کرده و گواهی عدم پرداخت را دریافت دارد.

در خصوص چک‌های برگشت خورده قدیمی و مطابق تبصره ۳ ماده ۵ مکرر از قانون صدور چک، یکی از الزامات جهت استفاده دارنده چک از امتیازات چک برگشت خورده مانند ایجاد موانعی همچون جلوگیری از افتتاح حساب جدید و به طور کلی محرومیت از امتیازات و ایجاد سوء اثر برای صادر کننده، آن است که اقدامات لازم در خصوص مطالبه وجه چک ظرف سه سال توسط دارنده صورت گرفته باشد.

البته حتی اگر مدت زمان طولانی از برگشت چک گذشته باشد و دارنده اقدام قانونی لازم را انجام نداده باشد باز هم می‌تواند در مراجع حقوقی طرح دعوا کرده و وجه خود را مطالبه نماید، اما نتیجه‌ای که این تاخیر دارد محرومیت دارنده از برخی از امتیازاتی است که ممکن است تسهیل کننده دریافت وجه چک باشد.

اما به طور کلی قابل توجه است که هرگونه تاخیر در اقدام قانونی برای دریافت وجه چک ممکن است از بین برنده امتیازات تعلق گرفته به دارنده شود اما به هیچ عنوان از بین برنده دین موجود نیست و دین همچنان قابلیت پیگیری و مطالبه دارد و دارنده می‌تواند با مراجعه به محاکم یاد شده وجه چک را از صادر کننده‌ی چک مطالبه کند.