مسئولان وقت وزارت صنعت، معدن و تجارت معتقد بودند «اگر به‌عنوان مثال قیمت یک دستمال کاغذی در بازار 700 تومان است اما بر اساس قیمت درج‌شده از سوی تولیدکنندگان روی بسته‌بندی کالا مثلا به قیمت 2000تومان در خرده‌فروشی به فروش می‌رسد، چنین فرآیندی به‌زیان مصرف‌کننده است زیرا با حذف این قیمت از روی کالاها، رقابت گسترش می‌یابد و متناسب با کارایی عاملین مختلف فروش، امکان اعطای تخفیف بیشتر، فراهم شده و عملا امکان انعطاف بیشتر قیمتی را از ناحیه فروشنده فراهم خواهد کرد.» اما به گفته کارشناسان، این امر زمانی تحقق می‌یابد که فضای تمام زنجیره نظام توزیع کالا در کشور کاملا رقابتی شده و همانند کشورهایی که زنجیره تامین و عرضه محصولات‌شان رقابتی است، عمده بار عرضه محصولات در بازارهای کشور روی دوش فروشگاه‌های زنجیره‌ای باشد. بدیهی است رقابت، مفهومی جامع و استراتژیک است و باید کارایی در هزینه و کیفیت در طول زنجیره ارزش کالا از ابتدا تا انتهای زنجیره تسری داشته باشد و لذا رقابت، تنها به حلقه انتهایی یعنی توزیع بر‌نمی‌گردد لذا در شرایط اقتصادی فعلی کشور، می‌توان بطور نسبی از اثرات گسترش رقابت در توزیع نیز منافعی برای مصرف‌کنندگان متصور شد. بطوریکه در کشورهایی که قسمت عمده توزیع کالاها به‌وسیله فروشگاه‌ها زنجیره‌ای انجام می‌شود، به پیش‌فرض‌های شکل‌گیری بازارهای رقابتی (به‌ویژه ضرورت وجود اطلاعات کافی و شفاف از قیمت، کیفیت و خدمات پس از فروش) در زنجیره تامین و عرضه محصولات توجه می‌شود. براین اساس در فرآیند قیمت‌گذاری کالاها، به سطح قیمت بازار و اصول رقابت، در جهت کاهش قیمت و افزایش مطلوبیت و استانداردهای کیفی محصولات توجه دارند و از این طریق سود کل خود را حداکثر کرده و پیشرفت در بازار خود را تضمین می‌کند.
در نظام توزیع کالا در ایران، هنوز رقابت در حد لازم شکل نگرفته و بیشتر فعالیت‌های توزیعی توسط خرده‌فروشی‌های سنتی انجام می شود. چراکه دو شرط مهم شکل‌گیری و گسترش رقابت در شبکه توزیع خصوصا اطلاع رسانی شفاف از شرایط و قیمت کالا، در این بخش کمتر مورد توجه قرار گرفته است. از طرفی فروشگاه‌های زنجیره‌ای نسبت به خرده‌فروشان سنتی سهم کمتری از بازار توزیع و عرضه محصولات را در مناطق مختلف کشور در اختیار دارند. در این حالت با حذف فرآیند درج برچسب قیمت سقف محصولات توسط تولیدکنندگان و با توجه به پیامدهای تحولات متغیرهای کلان اقتصادی آن بر قیمت بازار موجب می‌شود قیمت بالاتری برای عرضه محصولات در نظر گرفته شود و در نهایت با حذف برچسب قیمت تولیدکنندگان، عموم مصرف‌کنندگان مجبور به پرداخت قیمت بالاتری می‌شوند. اگرچه مشکل اصلی اقتصاد ایران، بالا بودن هزینه تمام شده کالا است و موضوع درج یا عدم درج برچسب قیمت، فرع بر آن است، اما در وضعیت فعلی اقتصاد کشور و شرایط تولید و هزینه‌های آن، وجود فرآیند نظارت بر درج قیمت‌های منطقی و عادلانه بر روی کالاها توسط تولیدکننده، (با فرض عدم امکان کاهش قیمت تمام شده تولید) یکی از راه‌های اصلی استیفای حقوق مصرف‌کنندگان وحمایت از آنان است. البته باید توجه کرد که پیگیری فرآیند قیمت‌گذاری و درج برچسب قیمت به گونه‌ای انجام شود که لطمه‌ای به الزامات اصلاح ساختاری اقتصاد و نظام‌مند کردن تولید و متعادل کردن تقاضا وارد نسازد. براین اساس، ابتدا باید فضای کسب و کار زنجیره تامین و عرضه محصولات مختلف کشور با گسترش فروشگاه‌های زنجیره‌ای به سمت شکل‌گیری رقابت سوق داده شود و سپس همچون سایر کشورها، تعیین قیمت عرضه محصولات برعهده خرده‌فروشان قرارداد.
باید توجه داشت که قیمت درج‌شده روی محصولات، قیمت سقف است و خرده‌فروشی‌ها می‌توانند با ارائه تخفیف، فروش بیشتری داشته باشند اما در صورت حذف این برچسب قیمت به تبع شرایط فعلی، امکان احجاف بیشتر به خریداران به خصوص در مناطقی که تعداد کمتری خرده‌فروش فعالیت دارند، بسیار زیاد است.
نکات کلیدی:
1- آنچه باید مورد توجه قرار گیرد توجه به پیش‌فرض‌ها و زیرساخت‌های بازار رقابتی در همه فرآینده‌های زنجیره تامین و عرضه کالاها در کشور است. همان‌گونه که اذعان شد با حذف قیمت‌گذاری از روی محصولات، وجود رفتارهای غیر رقابتی در سطح محلی و محله‌ای در خرده‌فروشی‌ها به تضییع بیشتر حقوق مصرف‌کننده و حتی تولیدکنندگان منجر می‌شود. این دست اقدامات غیرکارشناسی قطعاً نمی‌تواند منجر به افزایش رقابت و حذف انحصار در بازار شود. البته برچسب قیمت باید به گونه‌ای درج شود که اطلاعات دقیق و واقعی را به مصرف‌کنندگان منتقل کند و از طریق اطلاع‌رسانی شفاف بتواند تقویت‌کننده رقابت و تضمین‌کننده استیفای حقوق مصرف‌کنندگان باشد.
2- باید توجه داشت که در رویه شکل‌گیری و تداوم فعالیت بیشتر کارخانه‌های کشور به خصوص آنهایی که در چارچوب قانون تجارت فعالیت دارند، به پیش فرض ورود و خروج آزاد فعالان توجه شده در نتیجه قیمت درج‌شده توسط تولیدکنندگان عمدتا در فضایی رقابتی و در چارچوب نظارت‌های موجود تعیین می‌شود. بدین ترتیب تا زمان اصلاح فضای رقابتی در سراسر شبکه تولید و زنجیره توزیع محصولات کشور، اصلح آن است که از برچسب قیمت تولیدکنندگان استفاده کرد. ضمن آنکه در چند سال گذشته به مرور با گسترش تعداد و حضور موثر فروشگاه‌های زنجیره‌ای مشاهده می‌شود آنها ( نظیر فروشگاه‌های زنجیره‌ای همیشه تخفیف) برای جلب نظر مشتریان، انواع مختلف تخفیفات قیمتی را بکار گرفته و برخی فروشگاه‌های خرده‌فروشی با تبعیت از شیوه و روش درست فروشگاه‌های زنجیره‌ای، با کاهش قیمت و افزایش کیفیت محصولات مورد عرضه، درآمد و سود خود را افزایش دادند. البته کماکان برخی فعالان خرده‌فروشی از طریق سازمان‌های صنفی زیرمجموعه اتاق اصناف بدنبال جلوگیری از گسترش فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای، دست‌فروشان، فروشگاه‌های اینترنتی و... و بطور کلی ایجاد مانع برای ورود رقبای جدید و در صورت امکان، حذف رقبا است. در این زمینه در برخی موارد هم توانسته‌اند از گسترش شکل‌گیری و فعالیت خرده‌فروشی‌های نوین و استاندارد همچون فروشگاه‌های زنجیره‌ای یا فروشگاه‌های مجازی و حتی نمایشگاه‌های عرضه‌مستقیم و غیره جلوگیری‌کنند. البته عموم مردم در خریدهای خود بدنبال قیمت کمتر و کیفیت بالاتر هستند. در نتیجه حامی فعالان توزیع محصولات با کیفیت بالاتر و قیمت کمتر هستند. در این بین متولیان این بخش باید در کسب مشاوره‌های تخصصی مراقب باشند تا سیاست‌گذاری آنان در جهت منافع عمومی باشد، چراکه تجربه نشان داده در برخی از موارد، مشاوره‌های ارائه شده توسط تشکل‌ها، انجمن‌ها، سندیکاها و...، در جهت منافع زیرمجموعه این تشکل‌ها و مصالح ذینفعان بوده که می‌تواند بعضا یا عموما در تضاد با منافع مصرف‌کنندگان باشد.
3- یکی از مشکلات اساسی، عدم وجود سیستم اطلاع‌رسانی مناسب و شفاف درباره قیمت‌ها و شرایط کالا در بازار مصرف ایران است. همچنین مردم از رویه‌های قانونی کسب‌و‌کارها آگاهی کاملی ندارند ، این در حالی است که در بازارهای رقابتی وجود سیستم‌های اطلاع‌رسانی در کنار نظارت دقیق یکی از شاخصه‌های اصلی حمایت از حقوق مصرف کنندگان است. لذا تقویت سیستم‌های اطلاع‌رسانی قیمت، گام مهمی در جهت تاثیرگذاری بر اصلاح نظام تولید و توزیع و چه بسا پیش نیاز اثر بخشی بیشتر درج برچسب قیمت باشد.
*داودچراغی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی
