سایه اختلاف بر اتحاد ایران و روسیه؛ از تنش زدایی با غرب تا کریدور زنگزور/ چرا مسکو از بازگشت برجام هراس دارد؟

به گزارش اقتصادنیوز، مسعود پزشکیان رئیس جمهور ایران 11 اکتبر برای اولین بار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه دیدار کرد و به او اطمینان داد که روابط دو کشور خوب است و تعاملات نزدیک.

پزشکیان در دیدار با پوتین در ترکمنستان در حاشیه نشست آسیای میانه گفت: ایران و روسیه ظرفیت‌های دوجانبه و مکمل خوبی دارند و می‌توانند به یکدیگر کمک کنند. پوتین خاطرنشان کرد که دو کشور در سطح بین المللی با یکدیگر همکاری می کنند و ارزیابی ها و رویکردهای مشترکی در مورد مشکلات جهانی دارند.

چرایی نزدیکی تهران- مسکو

این دیدار در حالی برگزار شد که پزشکیان کم تر از یک ماه پیش در سازمان ملل متحد در نیویورک از برنامه های ایران برای تنش زدایی با غرب و عبور از تحریم ها گفته بود. با این حال به ادعای ناظران مواضع رئیس جمهوری ایران تحت تاثیر روابط و همکاری های نظامی رو به رشد تهران و مسکو قرار گرفته؛ رابطه ای که ماحصل تحولات خارجی است و در داخل ساختار سیاسی ایران نیز حامیانی جدی دارد. موسسه مطالعاتی استیمسون در باب روابط ایران و روسیه با انتشار گزارشی مدعی شد، در میانه بحران کنونی خاورمیانه، روسیه از ایران و اسرائیل خواسته تا خویشتنداری کنند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین 2 اکتبر به خبرنگاران گفت: "ما از همه طرف ها می خواهیم خویشتندارباشند." به ادعای این موسسه مطالعاتی، پس از حمله موشکی ایران به اسرائیل و پرتاب بیش از 180 موشک به مواضع این بازیگر، روسیه درباب پاسخ احتمالی تل آویو به شدت نگران است. اما هنوز مشخص نیست که مسکو برای حمایت از ایران در صورت وقوع رویارویی گسترده‌تر چه برنامه ای را در اختیار دارد.

به ادعای استیمسون تغییر رویکرد ایران به سمت روسیه و تعامل نزدیک تر با این بازیگر پیشتر در دوران ریاست ابراهیم رئیسی به اوج رسید. روسیه به پیشرفت برنامه هسته ای ایران کمک کرد و به عنوان شریکی مناسب برای مقاومت در برابر فشارهای اقتصادی و نظامی آمریکا و متحدانش تعریف شد. همکاری روسیه و ایران به واسطه جنگ داخلی در سوریه افزایش یافت؛ چرا که هر دو کشور از حامیان دولت دمشق بودند و برای حمایت از آن در سوریه حضور نظامی و مستشاری داشتند.

به ادعای ناظران، جنگ در اوکراین و تحریم های اعمالی غرب علیه روسیه، تعامل تهران و مسکو را عمیق تر کرد. بسیاری از سیاستمداران ایرانی بالاخص بعد از خروج یکجانبه ترامپ از توافق برجام در سال 2015 نگاه مثبتی به غرب ندارند و در مقابل، خواهان تعامل با شرق هستند؛ همین گزاره زمینه را برای تقویت روابط ایران و روسیه هموار کرده است.

به ادعای استیمسون، در حالی که برخی در ایران و آمریکا برجام را سرآغاز گرم شدن روابط تهران و غرب قلمداد می کردند، دولت ایران این توافق را راهی برای تبدیل موضوع برنامه هسته‌ای خود از یک موضوع سیاسی به یک موضوع فنی قلمداد کرده و نه به عنوان بستری برای بهبود روابط ایران با غرب توصیف کردند. بر این اساس، خروج ترامپ باعث شد تا دولت ایران اعتماد به غرب را از دست بدهد.

همکاری نظامی تهران و مسکو؛ اهرم چانه زنی ایران افزایش یافت؟

به ادعای ناظران، جنگ در اوکراین را باید فرصتی برای افزایش وابستگی مسکو به تهران و همچنین دریافت فناوری نظامی پیشرفته روسیه مانند جنگنده‌های سوخو-35 و سامانه موشکی دفاعی اس-400 از جانب ایران دانست. در همین راستا، ارسال ادعایی موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد به روسیه، بر اساس برخی اخبار می‌تواند اهرم چانه زنی ایران در برابر روسیه را افزایش دهد.

به ادعای استیموسن، ایران سه خط ژئوپلیتیکی را لحاظ می کند که خاورمیانه، اروپای شرقی و حاشیه غربی چین را به هم متصل می کند و معتقد است که غرب به دنبال تسلط بر هر سه منطقه است.

از دیدگاه ایران، روسیه قطب مهمی در برابر هژمونی آمریکاست. جنگ غزه نیز ایران و روسیه را به هم نزدیکتر کرده است. ماهیت وحشیانه واکنش اسرائیل به حمله حماس در 7 اکتبر گذشته و شکست آمریکا در دستیابی به آتش بس، این پیام را تقویت کرده که واشنگتن نمی تواند ثبات را در خاورمیانه تضمین کند. همسویی در روایت ها و برداشت ها بین ایران و روسیه فراتر از غزه است. این بخشی از یک استراتژی گسترده تر با هدف تبدیل نظم جهانی به ساختاری چندقطبی تر است، که در آن سلطه غرب مورد مناقشه قرار می گیرد و مراکز قدرت جایگزین، مانند ایران و روسیه، نقش برجسته تری ایفا می کنند.

در نشست اخیر نمایندگان امنیتی کشورهای عضو بریکس در روسیه، ایران پیشنهاد تشکیل «کمیسیون امنیتی بریکس» را برای همکاری در زمینه‌های صلح و امنیت بین‌المللی و مقابله با تهدیدهای مشترک جهانی ارائه کرد.

روابط رو به رشد ایران با روسیه تاکنون تحت تأثیر تغییرات سیاسی قرار نگرفته است. پس از انتخاب پزشکیان، ناصر کنعانی، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران، به مسکو اطمینان داد که سیاست «نگاه به شرق» استراتژیک است و تاکتیکی نیست. پزشکیان در یک مقاله نظری در روزنامه تایمز تاکید کرد که روابط با روسیه و چین برای دولت او محوریت دارد و هرگونه تنش زدایی با غرب به معنای تغییر جهت گیری اساسی ایران نیست. پوتین در دیدار با علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در حاشیه اجلاس سران بریکس، با قدردانی از دیدگاه دولت جدید ایران، ابراز خوشحالی کرد که همکاری با روسیه در اولویت دستور کار پزشکیان قرار دارد. به ادعای استیمسون توافق احتمالی راهبردی بلندمدت با روسیه، عضویت در سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس، سیاست نگاه به شرق ایران را در ساختار تصمیم‌گیری این کشور نهادینه کرده است.

این حال، شک و تردید نسبت همسویی تهران و مسکو بسیار است. به ادعای این موسسه مطالعاتی، بسیاری به یاد دارند که روسیه در گذشته از تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران و ادعاهای امارات متحده عربی درباره جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس که از دهه 1970 تحت کنترل ایران هستند، حمایت کرده است. به ادعای آنها مسکو همچنین در مذاکرات سال 2022 که با حمله تمام عیار روسیه به اوکراین قطع شد، از احیای برجام جلوگیری کرد. در آن زمان، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، خواسته های جدیدی را مطرح کرد و تاکید کرد که هرگونه تحریم آمریکا علیه روسیه بر سر اوکراین، بر روابط اقتصادی روسیه و ایران و سرمایه گذاری مندرج در برجام تأثیری نخواهد گذاشت. به ادعای ناظران اخیرا، روسیه با نادیده گرفتن منافع ایران در قفقاز جنوبی و حمایت از ایجاد کریدوری بین آذربایجان و ترکیه که مرز زمینی ایران با ارمنستان را قطع می‌کند، خشم ایرانیان را برانگیخته است. در حال حاضر موضع تهران در قبال روسیه چند وجهی است. از همین رو مسکو می ترسد که ایران به دنبال بهبود روابط با غرب باشد؛ گزاره ای که ضررش تمام خواهد شد.

رجب صفروف، عضو سابق شورای سیاسی ریاست جمهوری فدراسیون روسیه و رئیس کمیسیون ایران در اتاق بازرگانی و صنعت مسکو، اخیراً گفته است که تنش زدایی ایران با غرب برای روسیه بسیار خطرناکتر از پیشرفت برنامه هسته ای ایران است. برای روسیه، روابط نزدیکتر با ایران برای افزایش فشار بر آمریکا و ایجاد یک جبهه متحد عملی علیه آمریکا از دریای سیاه تا خلیج فارس ضروری است. علیرغم شکاف های گاه و بیگاه مانند کریدور زنگزور بین آذربایجان و ترکیه، همکاری ها بر اساس دیدگاه مشترک از نظام بین المللی و درک مشترک از تهدیدات متقابل ادامه دارد.