ابتلای متغیرهای پولی به کرونا/ گسل فعال رشد قیمت ها

شهریار صادقی: به عقیده اقتصاددانان و کارشناسان عللی که باعث به وجود آمدن تورم در جامعه  می شود یا به بیان دیگر تورم ساز هستند تغییرات پایه پولی و نقدینگی است. برخی دیگر البته روند حجم پول را هم در تورم سازی موثر می دانند. در گزارشی وضعیتی این سه متغیر تا پایان مهر رصد شده تا نشان دهد پتانسیل های تورمی چقدر فعال است.بر اساس بررسی های انجام شده بیشترین درصد افزایش این سه متغیر از مهر تا مهر(نقطه به نقطه) در مقایسه با بازه زمانی مشابه در ده سال گذشته به سال جاری تعلق دارد.

برداشت اول:تغییرات پایه پولی

بنا به گزارش اقتصادنیوز، پایه پولی از اصلی ترین متغییر های پولی اقتصاد است که از دو رکن اصلی تشکیل شده است.اجزاء پایه پولی را مسکوکات و اسکناس در جریان و همچنین سپرده های بانک ها و مؤسسات اعتباری نزد بانک مرکزی تشکیل می دهد.همچنین خلق پول توسط بانک مرکزی افزایش در پایه پولی محسوب میشود مانند چاپ اسکناس.

تغیرات هفت ماهه پایه پولی در 10 سال

 بر اساس بررسی های صورت گرفته از سال 90 تا سال 99 در بازه ی زمانی هفت ماه اول سال (تغییرات مهر نسبت به اسفند سال قبلی) بیشترین درصد رشد پایه پولی مربوط به امسال و سال 91 است. در طول ده سال گذشته رشد پایه پولی نوسانات بالایی را تجربه کرده است، در برخی از سال ها رشد هفت ماه حتی منفی هم بوده است برای مثال در پایان مهر ماه سال 90 پایه پولی نسبت به اسفند گذشته خود 4 درصد کاهش یافته است. اما در سال 91 در افزایش رکورد زده است. بعد از افزایش بالای این متغییر در سال91 ،در سال های بعدی با افزایش جدی مواجه نبوده است اما بعد از سال 96 این روند افزایشی آغاز شد چنانکه در هفت ماه اول سال جاری پایه پولی 10.2 درصد افزایش داشته است.

روند نقطه به نقطه پایه پولی در دهه 90

بالاترین درصد افزایش نقطه به نقطه مهر ماه متغییر پایه پولی در طول ده سال گذشته  نیز با 32 درصد افزایش مربوط به سال کنونی است،به بیان دیگر این درصد رشد در مقایسه با بازه زمانی مشابه در ده سال گذشته رکورد دار است.روند رشد یکساله این متغییر دقیقا به مانند رشد هفت ماهه ی خود است،البته در هیچ سالی رشد یکساله ی پایه پولی منفی نبوده است اما بعد از تجربه رشد شدید در سال 91 این متغییر رشد ملایمی را تجربه کرده و پس از سال 96 روند صعودی به خود گرفت. تا اینکه در مهر ماه امسال پایه پولی رکورد درصد رشد خود را در سال 91 زد و با 32 درصد رشد بالاترین رشد این دهه را در بازه نقطه به نقطه به نام خود ثبت کرد.

نکته ی تورم ساز بودن این متغییر ها در این رکوردها قابل رصد است، در سال 91 و99 که بیشترین درصد رشد این دو شاخص بوده است ،دقیقا در همین دو سال بیشترین فشار افزایش قیمت ها نیز بر جامعه متحمل شده است.

برداشت دوم؛تغییرات نقدینگی

نقدینگی از دو جزء اصلی  حجم پول و شپه پول تشکیل شده است.حجم پول شامل سپرده های دیداری،مسکوکات و اسکناس میباشد و همچنین شپه پول را سپرده های مدت دار بانکی تشکیل می دهد.

دیده بانی تغییر هفت ماهه نقدینگی

به مانند متغییر پایه پولی، بالاترین نرخ رشد هفت ماه اول سال نقدینگی از سال 1390 تا 1399 مربوط به سال جاری است. از سال 90 که تحریم های اقتصاد ایران به صورت جدی تری دنبال شد، رشد متغییرهای پولی و نرخ تورم شدت بالاتری به خود گرفت.در میان تمام هفت ماهه های اول سال ده سال گذشته ،رشد نقدینگی هفت ماه اول سال جاری با 19.7 درصد بی سابقه بوده است.متوسط میزان رشد نقدیگی فروردین تا مهر سال 90 تا 98 حدود 12 درصد است در سال 91  نیز که کشور در اوج تحریم ها قرار داشت این نرخ رشد به 16.6 درصد رسید که در سال های بعدی این روند شکل نزولی به خود گرفت. اما در این دوره می تواند علاوه بر تحریم همه گیری کووید 19 را نیز در این اتفاق دخیل دانست.

تغییرات نقطه به نقطه نقدینگی در 10 سال گذشته

بالا ترین رشد یکساله ی نقدینگی نیز به سال های 93 و سال جاری تعلق دارد .در طول ده سال گذشته رشد نقدینگی در بازه زمانی منتهی به مهر هیچ گاه پایین تر از 20 درصد نبوده است،این موضوع نشانگر  رشد بالای متغیر نقدینگی در اقتصاد ایران است. اما بالاترین میزان تغییرات نقدینگی در دوره دوه ساله دربازه منتهی به مهر سال جاری رخ داده است.

برداشت سوم؛تغییرات حجم پول

مسکوکات ، اسکناس و حساب های جاری  ارکان اصلی تشکیل دهنده ی متغییر حجم پول هستند. حجم پول به دلیل قدرت سیال بودن بالایی که دارد میتواند تأثیر بسزایی در تغییر سطح قیمت ها و تورم داشته باشد.

تغییرات هفت ماهه حجم پول

تفاوت حجم پول با متغییر نقدینگی در پر نوسان بودن نرخ رشد آن در سال های گوناگون است .میزان رشد حجم پولی هفت ماهه اول سال در ده سال گذشته نوسانات بالایی را تجربه کرده است به طوری که در برخی سال ها نرخ رشد این متغییربسیار بالا و در برخی از سال ها حتی منفی نیز هم بوده است. برای مثال در سال 92 رشد حجم پول از فروردین تا ماه مهر منفی 5.6 درصد بوده است و بالاترین نرخ رشد تا سال 98 مربوط به سال 97 با 24.3 درصد بوده است.البته نوسانات حجم پول که شامل مسکوکات،اسکناس و حساب های جاری است بسته به تقاضای پول نقد از سوی جامعه دارد ،زمانی که تورم  انتظاری بالا می رود مردم سعی بر این دارند که دارایی های خود را با قدرت نقد شوندگی بالاتری نزد خود نگه دارند برای مثال زمانی که تورم در سال 96 تک رقمی بود و سود سپرده های بانکی نیز از جذابیت بالایی برخودار بودند مردم ترجیح دادند بیشتر دارایی های خود را در قالب حساب های سپرده بلند مدت قرار دهند و به همین علت نرخ رشد حجم پول در همین سال به 0.5 درصد رسید.

نکته بسیار حائز اهمیت رشد بالای حجم پول در هفت ماهه سال جاری است .در حالی که از سال 90 تا 98 بالاترین رشدی که این شاخص تجربه کرده بود 24 درصد بود، به یکباره این رشد امسال به 43 درصد رسید به بیان دیگر حجم پول نسبت به مقدار اول سال خود 43 درصد رشد کرده که بالاترین میزان رشد در بازه زمانی مشابه خود در ده سال گذشته است.نکته دیگر رشد بالاتر حجم پول نسبت به نقدینگی در سه سال گذشته است .تا قبل از سال 97 همیشه رشد پول کمتر از رشد نقدینگی بوده است اما با بالا رفتن انتظارات تورمی و تورم از سال 97 این مسئله برعکس روند گذشته ی خود شد.

تغییرات یکساله در حجم پول

 اما بالاترین وعجیب ترین درصد رشد نقطه به نقطه ی مهر ماه مربوط به حجم پول با 88 درصد افزایش بوده است . حجم پول که در بالاترین میزان رشد خود تا سال 98 با عدد 47.7 درصد مواجه شده بود ،در مهر امسال با افزایش چشم گیری روبه رو بوده است. این متغیر تنها در سه سال گذشته با رشد بالایی مواجه شده این در حالی است که رشد این متغییر درسال 94  منفی هم بوده است. این افزایش نقاضای پول نقد در سه ساله گذشته میتواند به دلیل کم شدن جذابیت سود سپرده های بلند مدت و میل به سرمایه گذاری در بازار های سرمایه دیگر مانند بورس ،ارز و مسکن بوده است. هم چنین این مسئله توازن نسبت های نقدینگی (نسبت پول به نقدینگی و نسبت شبه پول به نقدینگی )را دچار تغییر کرده است و نسبت حجم پول به نقدینگی که تا سال گذشته حدود 15 درصد بوده است ،مهر امسال به 20.6 درصد رسید و در نتیجه قدرت نقد شوندگی نقدینگی بیشتر شده  است.

روند افزایش چهار متغییر در ده سال گذشته

 درصد افزایش پایه پولی ، نقدینگی ، حجم پول و تورم این طور نشان میدهد که هر چهار متغییر در یک سال گذشته روند افزایشی داشته اند. در حالی که در دهه 90 روند این متغیرها کاملا با هم همسو نبوده است. در ده سال گذشته تنها سالی که روند افزایشی این چهار متغییر کاملا با هم همسو و صعودی هستند سال جاری منتهی به مهرماه امسال است .

صعودی و فزاینده بودن رشد چهار شاخص مهم پولی در یک سال جاری میتواند زنگ خطری باشد درباره فعال بودن گسل های بزرگ تورمی.

چه دلایلی باعث شد تا در یکسال جاری رشد شاخص های پولی اقتصاد ایران صعودی شوند؟مسائل بین المللی و تحریم ها،کسری شدید بودجه ،اپدیمی کرونا و تورم انتظاری بالا در بین جامعه؛از جمله دلایلی است که میتوان برای رشد بالای متغییر های پولی در یکسال گذشته بیان کرد.

تحریم و کسری بودجه

تحریم های بین المللی  علیه ایران که در چند سال گذشته شدت بالایی را به خود گرفته است و مشکلات متعددی را متوجه اقتصاد ایران کرده است.یکی از مشکلاتی در طول دو سال گذشته شدید تر از قبل گریبان اقتصاد ایران را گرفته بود کسری بودجه اتد.تحریم ها باعث شده  تا فروش نفت که از اصلی منابع درآمدی کشور است، در سال های اخیر بسیار کاهش یابد و دولت را در تأمین بودجه ی خود با مشکلی جدی رو به رو سازد.این موضوع باعث شده دولت برای جبران کسری بودجه  خود از صندوق توسعه ملی برداشت کند و این برداشت از صندوق از سوی بانک مرکزی با نرخ نیما تبدیل به ریال شد در نتیجه با خلق پول جدید توسط بانک مرکزی پایه پولی افزایش یافت که به دنبال این اتفاق دیگر متغییر های پولی مانند نقدینگی و حجم پول در جامعه نیز بیشتر شد.

ابتلا متغیرهای پولی به کرونا

 همه گیری کرونا نیز موجب شد با هدف مدیریت بحران بخشی از سپرده های قانونی بانک ها نزد بانک مرکزی آزاد شود در نتیجه این سیاست ضریب فزاینده نقدینگی افزایش یافت با افزایش ضریب فزانیده نقدینگی اعتبار تزریق شده به اقتصاد ایران با نسبت بالاتری به نقدینگی کشور افزود. در نتیجه بخش زیادی از رکورد شکنی در مهر ماه ناشی از این سیاست ها است.

بالا بودن تورم انتظاری و ضریب فزاینده

یکی از اثرات مخرب  تورم انتظاری در هفت ماهه نخست سال افزایش بالای ضریب فزاینده(خلق پول توسط بانک ها)بود.به بیان دیگر زمانی که تورم انتظاری در جامعه بالا میرود میزان تسهیلات دهی بانک افزایش پیدا میکند چرا که با توجه پیش بینی تورم بالا در جامعه ،نرخ بهره ی حقیقی منفی میشود.این امر باعث تقاضای وام بیشتر از بانک ها میشود تا این وام ها وارد بازار های  سرمایه گذاری شود. زیرا پیش بینی میشود میزان سود دهی این بازار ها بیشتر از میزان سود بازپرداخت تسهیلات است و با این اتفاق سرعت اعطای وام توسط بانک ها افزایش یافته و خلق پول بیشتری توسط بانک ها رخ میدهد که باعث افزایش متغییر های پولی میشود. درحالی که متوسط ضرب فزاینده از سال 90 تا 97 حدود 6 بوده ،در شهریور امسال این عدد به 7.7 رسید که نشانگر خلق پول بیشتر توسط بانک ها در ماه های جاری بوده است. در این حوزه برخی کارشناسان رشد بورس را نیز یکی از عوامل تغییرات بزرگ در نقدینگی می دانند. با افزایش وام دهی بانک ها به کارگزاری ها و انحراف وام به سمت بازار سهام بخشی زیادی از این وام ها در قالب سپرده به بانک ها بازگشت اما به دلیل این که سپرده متناظر با این منابع نزد بانک مرکزی تودیع نشد در افزایش بدهی بانک ها به بانک مرکزی موثر بود و خود عامل بسط پایه پولی شد.

آیا تورم هنوز هم اقتصاد ایران را تهدید میکند؟

هنوز برای پاسخ به این سوال کمی زود است اما برخی کارشناسان تاکید دارند تورم های انتظاری  بالا در جامعه بیش از این ادامه نخواهد یافت چراکه این حد بالا بودن تورم انتظاری در بین مردم به دلایل برخی عدم قطعیت های اقتصاد سیاسی بوده است با  کنار رفتن ترامپ و انتخاب شدن نامزد دموکرات در آمریکا و گمانه زنی ها مبنی بر تعدیل سیاست فشار حداکثری تورم  انتظاری در جامعه کاهش خواهد یافت. زیرا بخشی زیادی از آحاد اقتصادی تصور می کنند چشم انداز پیش رو بدتر از گذشته نخواهد شد و حتی گشایش های در راه باشد. اما برخی دیگر از کارشناسان با اشاره به این که این اتفاق پتانسیل های بالقوه را تضعیف می کند به وضعیت پتانسیل های بالفعل در اقتصاد ایران اشاره و تاکید دارند وضعیت کنونی به هر ترتیب همراه با ریسک است و اگر روند موجود مدیریت نشود خود می تواند موجب برگشت انتظارات شود. از همین رو دولت و سایر ارکان اقتصادی باید کمک کنند تا بانک مرکزی بتواند اثر روند متغیرهای تورم ساز تا پایان مهر را تعدیل کند.

زهر تورمی بودجه گرفته شود!

یکی از پروژه های اولویت دار برای مدیریت تورم بودجه است دولت و مجلس باید برای سال آینده بودجه همراه با واقعیت های اقتصاد و کشور تعیین کنند.  اگر منابع و مصارف بودجه نتواند دور موتور تولید نقدینگی برای تأمین مالی هزینه ها را کم کند پتانسیل های کنونی و اتفاقات پیش رو حتی با وجود گشایش های سیاسی بر اقتصاد ایران اثر منفی دارد.

پادزهر نرخ بهره

 یکی از متغیرهایی که می تواند به مدیریت نقدینگی کمک کند اصلاح نرخ بهره است که مهم ترین متغییر اقتصادی است. با توجه به نرخ های کنونی تورم نرخ بهره باید قلاب مهار آن شود. طبیعتا تعدیل نرخ به شکلی که جذابیت نگه داری پول به صورت سپرده بانکی و دارایی های شبه نقد را بالا ببرد در قبض نقدینگی و تورم موثر است.

متوسط نرخ تورم بلند مدت ایران حدود 20 درصد بوده است، این در حالی است که متوسط نرخ تورم در سال 2018 در دنیا 2.4 درصد بوده که بیانگر حل شدن معضل تورم در بسیاری از کشور های دنیا است.ایران بعد از ونزوئلا ،زیمباوه و آرژانتین در رتبه چهارم میزان تورم جهان قرار دارد. یکی از مسائلی که موجب شده در ایران نرخ تورم حل نشود اصلاح های اقتصادی مانند ساختار بودجه و نرخ بهره است. اصلاحاتی که با توجه به  وضعیت متغیرهای تورم ساز بیش از پیش ضروری شده است.