معمای پیچیده تحریم‌های سمی ایران

به گزارش اقتصادنیوز؛ روایت است که دیوانه‌ای سنگی قیمتی را به چاهی می‌افکند و دیوانه دیگر که خود را صاحب سنگ می‌داند از راه می‌رسد و از عصبانیت‌، وی را به چاه می‌اندازد تا سنگ را بیرون بیاورد. گروهی از عقلا و فرزانگان گرداگرد چاه حلقه می‌زنند تا راه نجات را پیدا کنند. تصمیم می‌گیرند چاه را از سنگ پر کنند تا دیوانه بتواند سنگ قیمتی را با خود از چاه بیرون بیاورد؛ در نهایت دیوانه با ضربه سنگی جادرجا جان به جان‌آفرین تسلیم کرد و سنگ قیمتی هم در انبوه پاره‌سنگ‌های عقلا، دست‌نیافتنی شد.

آنچه اکنون دیپلمات‌های ایران و آمریکا و قدرت‌های جهانی درباره برجام با آن مواجه‌اند چیزی شبیه همان شیء قیمتی است که دیوانه‌‌ای در چاه انداخته، و جای خوشبختی است که باقی ذینفعان از روایت بالا عبرت آموخته و دیوانگی نکرده‌اند تا حالا شاید بتوان امیدوار بود که طرف‌ها، با وجود همه دشواری‌های پیدا و پنهان، راه حلی بهینه با تلفات و خسارت‌های حداقلی ابداع کنند.

گفت‌وگوهای وین برای احیای برجام، با بازگشت هیئت‌های دیپلماتیک به پایتخت اتریش وارد دور سوم شد. پروسه‌ای که دشوارتر از ۲ دوره قبلی به نظر می‌رسد.  جایی که دیپلمات‌های ارشد ایران و قدرت‌های جهانی برای احیای برجام تلاش می‌کنند و فارغ از همه چالش‌های موجود، بحث تحریم‌های موسوم به «قرص سمی» یا «دیوار تحریم‌ها» که در ماه‌های پایانی دولت ترامپ با برچسب‌های جدید اعمال شدند تا دست‌های بایدن را برای بازگشت به توافق ببندند، احتمالاً سخت‌ترین و فرساینده‌ترین بحث‌ها در وین را رقم خواهد زد.

راه طی شده و آنچه در پیش است

در تنفس یک‌هفته‌ای پیش از آغاز دور سوم هیئت‌های دیپلماتیک در کشورهای خود، نقشه راه ترسیم شده را تبیین و درباره آن رایزنی می‌کنند. احتمالاً هم در ایران و هم در آمریکا مخالفان برجام، دولت‌های روحانی و بایدن را تحت فشار قرار خواهند داد یا حتی ممکن است کارشکنی‌هایی توسط عوامل داخلی دو کشور یا بازیگران خارجی مخالف برجام رخ دهد. اما در شرایط عادی احتمالا در هفته آینده طرف‌ها برای دور سوم گفت‌وگوها به وین بازمی‌گردند و این‌بار احتمالاً برای حل آخرین اختلاف نظرها در زمینه تعیین لیست نهایی تحریم‌هایی که باید رفع شوند و محدودیت‌های هسته‌ای که باید مجدداً اعمال شوند، مذاکره خواهند کرد.

تصمیم طرفین برای ایجاد کارگروه سوم با دستورکار طراحی نقشه راه توالی اقدامات متقابلی که ۲ کارگروه تحریمی و هسته‌ای  که با وجود تفاهم نسبی بر سر کلیات و هدف نهایی، فاصله دو طرف بر سر جزئیات کلیدی همچنان قابل توجه است. مهم‌ترین این اختلاف‌ها در مورد تحریم هایی است که دولت آمریکا برای اجرای برجام باید لغو کند و چنانچه طرفین در این زمینه به یک نقطه مشترک برسند، یعنی بتوانند روی لیست نهایی تحریم‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم با اصول اساسی برجام ناسازگار هستند [و باید لغو شوند] به تفاهم برسند، عملاً از بلندترین مانع احیای برجام عبور کرده‌اند. 

چنانچه در ادامه توضیح داده خواهد شد، رسیدن به تفاهم صرفاً درباره لیست نهایی تحریم‌هایی که آمریکا برای بازگشت به برجام باید رفع کند، خود یک فرآیند پیچیده و پرمناقشه است. این چالش البته بیشتر پیرامون یک گروه از تحریم‌هایی است که تحت عنوان «قرص سمی» شناخته می‌شوند. صدها تحریم قرص سمی در ماه‌های پایانی دولت ترامپ اعمال شده که دولت بایدن برای رفع مهم‌ترین آن‌ها (بخش بانکی، تجارت نفت، صنایع فلزی و ..) اعلام آمادگی کرده است و انبوه قرص‌های سمی باقیمانده هرکدام پتانسیل تبدیل شدن به محل اختلاف‌نظر را دارند. اختلافاتی که برطرف کردن آن مستلزم تعدیل مواضع حداکثری و نشان دادن انعطاف بیشتراز سوی هر دوطرف است.

در صورت رفع این اختلاف و تفاهم بر سر لیست نهایی اقدامات، چالش بعدی احتمالاً تعیین توالی اقدامات و نیز راستی‌آزمایی آن‌هاست. بنابراین روند جاری همچنان شکننده و اختلاف‌نظرهای جدی همچنان باقی است. فاصله تا دستیابی به هدف نهایی، یعنی احیای برجام، حتی اگر یک‌قدم باشد، یک عامل بیرونی یا درونی می‌تواند کل مسیر طی شده را به بن‌بست بکشاند.

در اکوایران ببینید: روایت حسین مرعشی از آرایش انتخاباتی

بر اساس گزارش رسانه‌های آمریکا به نظر می‌رسد واشنگتن از طریق واسطه ها ۳ سبد تحریم به ایران ارائه کرده است:

۱. تحریم‌های هسته‌ای که برای بازگشت به برجام باید لغو شوند،۲. تحریم‌های غیرهسته‌ای که برای بازگشت به برجام نیازی به لغو آن‌ها نیست، ۳. تحریم‌های مجددا اعمال شده با برچسب غیرهسته‌ای که در واقع به لحاظ نظری سازگار هستند اما در عمل ناسازگار با برجام بوده و نافی یکی از ۲ اصل بنیادین توافق هسته‌ای هیتند.

این تحریم‌ها توسط دولت ترامپ به بهانه‌های غیر‌هسته‌ای (مقابله با تروریسم، نقض حقوق بشر و ...) وضع شد‌اند، اما به اعتقاد دولت بایدن فقط با  منظور ممانعت از بازگشت به توافق هسته‌ای بوده است. به گفته این مقام آمریکایی، دسته سوم "موارد دشوار" تعیین لیست تحریم‌ها را شامل می شود و برای تعیین سازگار بودن یا نبودن این نوع تحریم‌ها نیاز به بررسی بیشتر وجود دارد.

موضوع دیگر مورد بحث در مذاکرات پیش رو، تعیین توالی گام‌های ایران و ایالات متحده است و مقام آمریکایی می‌گوید ما برای انواع مختلف توالی که خواسته‌های ما را برآورده کند -یعنی احیای کامل برجام- رویکرد باز و منعطفی داریم. اما آکسیوس به نقل از مقام آمریکایی می‌گوید واشنگتن برای تهران روشن ساخته است که قبل از اقدام ایران، همه تحریم‌ها حذف نخواهد شد.

این مقام آمریکایی احتمال دستیابی به توافق تا اواسط ماه مه را رد نکرده، اما در عین حال گفته است: در مورد آنچه ایالات متحده و ایران برای بازگشت به انطباق کامل با  برجام باید انجام دهند شفافیت بیشتری حاصل شده است، اما شفافیت به معنای اجماع نیست و هنوز مسیری طولانی در پیش است.

با این وجود میخائیل اولیانوف، سفیر روسیه در آژانس و مذاکره کننده ارشد در وین، به وال‌استریت ژورنال گفته است که کار در زمینه تهیه پیش نویس مراحل دو طرف برای بازگشت به توافق آغاز شده است. وی گفت: مذاکرات می تواند تا اواخر ماه مه پایان یابد، زمانی که تفاهم بین ایران و آژانس برای اطمینان از ادامه نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران در آستانه منقضی شدن است. "من اعتقاد ندارم موانع غیرقابل حلی بر سر راه رسیدن به توافق وجود دارد."

آخرین سیگنال ارسالی از ایران نیز احتمالاً یک گام مثبت و در راستای ایجاد حسن نیت تلقی خواهد شد. دیروز جمعه، خبرگزاری رویترز به نقل از یک گزارش محرمانه آژانس بین المللی انرژی اتمی مدعی شد که ایران تعداد سانتریفیوژهای غنی‌سازی با خلوص ۶۰ درصد را از ۲ مجموعه آبشار به یک مجموعه کاهش داده است. این مجموعه از سانتریفیوژهای IR-6 برای غنی سازی ۶۰ درصدی استفاده می‌کند و ضایعات اورانیوم این فرآیند را برای غنی سازی ۲۰ درصدی به یک آبشار سانتریفیوژهای IR-4 تزریق می کند.

معمای اصلی در ایستگاه سوم مذاکرات وین

برایان اُتول Brian O'Toole عضو ارشد شورای آتلانتیک، متخصص امور تحریم‌ها و غربالگری است. وی که یک مشاور شناخته شده در امور تحریم‌ها (و بطور خاص تحریم‌های ایران) است، از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۷ در وزارت خزانه‌داری ایالات متحده به عنوان مشاور ارشد مدیر دفتر کنترل دارایی‌های خارجی -OFAC- خدمت کرده  و در زمینه مدیریت تحریم‌های اقتصادی تحت OFAC از جمله در زمینه تحریم‌های ایران و نیز تعهدات دولت آمریکا تحت برجام فعال بوده است.

وی در ژانویه گزارشی مفصل درباره تحریم‌های ایران برای شورای آتلانتیک تدوین کرد که با شرح دقیق سیاست‌های تحریمی دولت دونالد ترامپ، درک صحیح‌تری از دشواری کار تیم بایدن در زمینه رفع تحریم‌ها برای احیای برجام به دست می‌دهد.

حال با جریان پیدا کردن مسیر احیای برجام و رسیدن به سومین ایستگاه مذاکرات وین، برایان اتول در یادداشتی در وبگاه نشریه آتلانتیک با یادآوری بخش‌هایی از گزارش مفصل خود (اینجا بخوانید؛ بایدن در هزارتوی تحریم‌های ایران) به مسیر پیچیده و سخت باقیمانده تا رسیدن به هدف نهایی -احیای کامل برجام- پرداخته و نوشته است: «بلعیدن تحریم‌های قرص سمی برای مذاکره‌کنندگان وین سخت خواهد بود».

این مقام سابق OFAC در وزارت خزانه داری آمریکا در ادامه آورده است:

​دور دیگری از مذاکرات وین به سبک تلفن‌بازی^* به پایان رسید. گزارش ها حاکی از آن است که ایالات متحده و ایران در حال نزدیک شدن به توافق در مورد چگونگی بازگشت به برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA) هستند. معمای اصلی در مورد چگونگی رسیدگی به تحریم های اعمال شده توسط دولت دونالد ترامپ است که اگرچه به لحاظ فنی و نظری "با برجام مغایرتی ندارند" اما ایالات متحده هم تصدیق می کند که برای اجرای عملی و مؤثر برجام باید برداشته شوند.

*تلفن‌بازی یا پچ‌پچ چینی (telephone game or Chinese whispers) یک سرگرمی محبوب بین کودکان است که بازیکنان یک خط یا دایره را تشکیل می‌دهند،. اولین بازیکن حامل یک پیام است و آن را به گوش شخص دوم می‌رساند، بازیکن دوم پیام را برای بازیکن سوم تکرار می کند و الی آخر. هنگامی که پیام به آخرین بازیکن رسید، کل گروه پیام‌های شنیده را اعلام می کنند. سپس پیام اصلی را با نسخه نهایی مقایسه می کنند.

تفسیر این عبارت یک چالش اساسی برای هر دو طرف است، زیرا رئیس جمهور سابق و دولت وی با استفاده از قانون مقابله با تروریسم ایالات متحده تحریم های متعددی علیه ایران اعمال کردند - که شدیدترین محدودیت ها را نیز به همراه دارد و به وضوح برای سخت تر کردن کار بایدن در راه پیوستن مجدد دولت آمریکا به برجام اعمال شده‌اند.

*تحریم‌های سازگار و ناسازگار

دونالد ترامپ پس از خروج از برجام یعنی بعد از ماه می ۲۰۱۸ تحریم‌های هسته‌ای آمریکا را علیه ایران مجدداً اعمال کرد که با تعهدات برجامی ناسازگار هستند. این دسته از تحریم‌های گسترده و شدید را نیکی گرونین از شورای آتلانتیک تشریح کرده است که بخش‌های مختلف اقتصاد ایران را با تحریم‌های ثانویه (و تعداد کمتری تحریم اولیه) هدف قرار می دهد، از جمله؛  فروش نفت ایران، توسعه پتروشیمی، دریافت پول نقد، روابط بانکی، یخش‌های ساخت و ساز، تولید، معدن و نساجی و نیز موارد ویژه از شرکت‌ها و افراد.

احتمالا بدون مذاکره هم اختلافی دراینباره وجود نداشت که تحریم‌های ناسازگار باید برداشته شوند. در واقع این‌ها آسان ترین موارد برای دولت بایدن هستند، چون هر تحریمی که مستقیما با تعهدات ایالات متحده تحت برجام در تناقض باشد، باید برداشته شود تا ایالات متحده بتواند با توافق هماهنگی پیدا کند.

دولت ترامپ همچنین لیست گسترده‌ای از تحریم‌ها را وضع کرده است که تحت برجام مجاز بوده و به عنوان تحریم‌های سازگار با برجام شناخته می‌شوند. چنین تحریم‌هایی ممکن بود توسط دولت آمریکا تحت هدایت هیلاری کلینتون (در صورت دستیابی به مقام ریاست جمهوری در سال 2016) هم، اعمال شوند. همانطور که در عین اجرای برجام هم در اواخر دوره اوباما و هم در اوایل دوره ترامپ اعمال شدند.

برجام شامل رفع هیچگونه تحریم غیرهسته ای ایالات متحده (یا اتحادیه اروپا) یا رفع هرگونه تحریم اولیه علیه ایران نبود، و مشخصا به ایالات متحده (و اتحادیه اروپا) اجازه می‌داد که به دلایل غیرهسته‌ای نیز تحریم‌هایی علیه ایران وضع کرده و اجرایی نمایند.

* نقطه اصلی چسبندگی در مذاکرات

اما گروهی از تحریم‌ها که من در گزارش مفصل قبلی (سازگارسنجی برجام با رژیم ۴گانه تحریم‌ها) نام قرص‌های سمی (Poison Pills) را به آن‌ها اطلاق کردم به وضوح نقطه اصلی چسبندگی در مذاکرات جاری بوده است و تمرکز کارشناسان کارگروه‌‌ فنی رفع تحریم‌ها در وین در دور سوم روی همین طیف تحریم‌ها خواهد بود.

در ساده ترین حالت ، عبارت "ناسازگار با برجام" به معنای مجازاتی است که به دلایل مجاز و سازگار با این توافق اعمال شده است؛ مانند اتهام تأمین مالی گروه‌های تروریستی ادعایی آمریکا. اما تداوم استفاده از آن‌ها، مانع هرگونه مزایای اقتصادی که قرار بوده است ایران در ازای محدود کردن برنامه هسته‌ای خود -از طریق کاهش تحریم‌ها- دریافت کند، خواهد شد. در واقع، اجرای این توافق مشروط به این است که ایالات متحده متعهد خواهد شد که از ایجاد موانع در مسیر تحقق مزایای اقتصادی ناشی از برجام برای ایران جلوگیری کند.

بارزترین گزینه‌ها برای گروهی ازتحریم‌هایی که باید لغو شوند، عبارتند از: بانک مرکزی ایران (CBI) ، شرکت ملی نفت ایران (NIOC) و شرکت ملی نفت کش ایران (NITC). دولت ترامپ همه آنها را به بهانه حمایت ادعایی از گروه‌های به زعم خود تروریستی، تحریم کرده تا این نهادهای مهم اقتصاد ایران به لحاظ فنی ذیل حوزه تحریم‌هایی که بر اساس برجام منع نشده، تعریف شوند.

با این حال، ادامه اعمال تحریم های مرتبط با تروریسم ، این نهادها را از محدوده رفع تحریم‌های مغایر با توافق هسته‌ای خارج می کند. با توجه به محوریت و اهمیت آنها در اقتصاد ایران، این کشور قابلیت دریافت سود اقتصادی ناشی از لغو تحریم ها را از دست می‌دهد. فارغ از این، بدون وجود این نهادها، ایران اساساً نمی‌توانست به طور آشکار و مستقیم نفت صادر کند و یا درآمد حاصل از این صادرات نفتی را به صورت ارزهای خارجی دریافت کند.

* نوشیدن جام زهر تحریم‌ها برای بلعیدن قرص‌های سمی ترامپ

بهرحال جو بایدن  اگر بخواهد برجام را احیا کند، در هر زمان و شرایطی، چاره‌ای جز برداشتن بخش گسترده‌ای از تحریم‌های سمی که مُهر مقابله با تروریسم و نقض حقوق بشر بر پیشانی دارند، نخواهد داشت؛ فارغ از ریسک‌های سیاسی فراوان چنین اقدامی اعم از برانگیختن دشمنی مضاعف شاهین‌های جمهوری خواه، هیاهوی رسانه‌ای محافظه‌کاران، سنگ‌اندازی لابی‌های متمول عبری و عربی، تعمیق شکاف با متحدین خاورمیانه‌ای.

اما بر اساس گفته‌های مقامات رسمی و نیز آنطور که از تحلیل کنش‌های کاخ سفید در این زمینه برمی‌آید، اهمیت احیای برجام برای بایدن باید از دریچه استراتژی‌های کلان تیم سیاست‌خارجی وی از جمله تقویت قوای آمریکا در راستای پیشبرد اولویت‌های جدید و حیاتی ایالات متحده در صحنه بین‌المللی -یعنی تقابل با چین- تبیین شود. و این اهمیت و آن اولویت‌ها آنقدری جدی هستند که بایدن با آگاهی، همه این هزینه‌ها و تبعات را به جان بخرد؛ و برای دفع انبوهی از قرص‌های سمی که ترامپ با آخرین تحریم‌ها برای رئیس‌جمهور پس از خودش بجا گذاشته، چه بسا چاره‌ای جز سرکشیدنِ جامِ زهرِ رفعِ بخش عمده‌ تحریم‌ها وجود نداشته باشد.

* کدام نوع تحریم‌ها باقی می‌ماند؟

همچنین تعدادی از تحریم‌های دوران ترامپ وجود دارد که به احتمال زیاد همچنان پابرجا خواهد ماند؛ زیرا تحت برجام اعمال تحریم در برخی حوزه‌های غیرهسته‌ای مجاز است؛ به شرطی که اجرای اساسی و مؤثر توافق را مختل نکند. نمونه این دسته تحریم‌های اعمال شده در دولت ترامپ تحریم‌هایی است که علیه ۲ فردی که به ادعای واشنگتن در دستگیری رابرت لوینسون مأمور سابق FBI در سال 2007 دخیل بوده‌اند وضع شد. آنتونی بلینکن ، وزیر امور خارجه ایالات متحده به طور خاص در بیانیه ماه مارس در سالگرد ناپدید شدن لوینسون، به این تحریم ها اشاره کرد. امری که نشان می دهد که دولت بایدن قصد ندارد چنین تحریم‌هایی را لغو کند.

* دردسر اختلاف تفسیرهای احتمالی

نکات جالب توجه‌تر نیز در بحث‌های میان طرف های آمریکایی و ایرانی   وجود خواهد داشت. احتمالاً نهادهای متعددی هستند که در این بین مورد اختلاف تفسیر قرار می‌گیرند. به عنوان مثال بانک سینا را در نظر بگیرید، که دولت ترامپ در اواخر سال 2018 تحت برچسب مقابله با تروریسم مقامات آن را تحریم کرد. مطمئناً این بزرگترین بانک در ایران نیست، اما نمایندگان ایرانی در وین به خوبی استدلال خواهند کرد که هرگونه تداوم بکارگیری برچسب تحریمی مقابله با تروریسم با شرایط اصلی توافق هسته‌ای مغایرت دارد.

در این موارد تیم مذاکره کننده ایالات متحده احتمالا باید این موارد را بسنجند و تصمیم بگیرند که کدام‌یک بخشی از دیوار تحریمی است که ترامپ پس از شکست در انتخابات با هدف ممانعت از احیای برجام بنا کرده یا خیر. و بر این اساس درباره تعلیق یا تمدید هر یک از موارد تصمیم بگیرند و استدلال های خود را برای طرف‌های میانجی در وین ارائه دهند.

این محاسبات و پیچیدگی‌های درونی آن‌ها به طور عمده ، همان چیزی است که مذاکرات در مورد آن‌ها انجام می شود؛ هیئت‌های  ایرانی و آمریکایی باید صدها عنوان جدیدی که تیم ترامپ اعمال کرده است را واکاوی کنند تا بفهمند لیست نهایی تحریم ها چیست. این هنوز هم یک پروسه وقت‌گیر و دشوار است و نیاز به توجه جدی به جزئیات و پیشینه هر یک از این تحریم‌ها دارد.

مانع احتمالی بعدی؛ چگونگی رفع «اثرات تحریم»

برایان اُتول در گزارش خود به یک مانع جدی دیگر هم در این زمینه اشاره می‌کند: «نحوه حذف اثرات تحریم. منابع ایرانی گفته‌اند که تهران صرفاً به تعلیق یا لغو تحریم ها رضایت نخواهد داد و فقط با حذف کامل آن موافقت خواهد کرد. به نظر می رسد این موضع گیری -حداقل تا حدی- نشانگر نگرانی آن‌ها نسبت به چالش نحوه حذف اثر تحریم‌های مقابله با تروریسم را نشان می دهد. همانطور که قبلاً اشاره کردم، به عنوان نمونه دولت ترامپ برای توجیه برچسب مقابله با تروریسم درباره تحریم بانک مرکزی ایران،  تأمین بودجه سپاه پاسداران را به عنوان شواهد ارائه کرده است. چراکه پیش از این سپاه پاسداران را مصداق گروه‌های تروریستی خارجی، برشمرده است. بنابراین حذف این تحریم‌ها می تواند کنگره را با تیم بایدن سرشاخ کند، اما جمهوری‌خواهان برای اقدامات قانونی علیه دستورات اجرایی دولت بایدن، نیازمند اکثریت کنگره هستند که بدون همراهی تعدادی از نمایندگان و سناتورهای دموکرات امکان‌پذیر نیست.

این تحریم ها از نظر فنی می‌تواند از طریق ترکیبی از مجوزهای وزارت خزانه‌داری و معافیت‌های وزارت خارجه لغو شود. اما ایران ممکن است به درستی ترس از این داشته باشد که حفظ هرگونه اشاره به اتهام تروریسم -تخفیف یا تعلیق- ممکن است شانس انتخاب بانک مرکزی ایران و دیگر نهادها و شرکت‌ها با اتهام مشابه برای تعامل با شرکت‌ها و بانک‌های بزرگ خارجی بسیار خسارت‌بار خواهد بود. جایی که توازن بر سر این سوال ایجاد شود، یکی از موانع مهم کنار خواهد رفت و می‌تواند نقطه عطف دیگری در مذاکرات وین باشد.

برخی ارزیابی‌ها حاکی است که مذاکرات در نیمه راه است، اما فرض بر این است که قایقرانی روان در این رودخانه خروشان و به عبارتی یافتن یک راه حل -حتی کوتاه‌مدت- برای برخی مسائل پیچیده، بسیار دشوار و غیرقابل پیش‌بینی است.