خطرات رابطه استراتژیک عربستان و ترکیه برای ایران

علی بکیر استادیار مرکز ابن خلدون دانشگاه قطر، مشاور ارشد و تحلیلگر سیاست خارجی-امنیتی است و ایوب ارسوی محقق مدعو در موسسه مطالعات خاورمیانه در کالج سلطنتی لندن است.

یک سفر کمتر مورد توجه

در 22 ژوئن، ولی‌عهد عربستان سعودی، شاهزاده محمد بن سلمان پس از گذشت سال‌ها، اولین سفر رسمی خود را به ترکیه انجام داد. این سفر در پاسخ به سفر قبلی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه به عربستان سعودی در اواخر ماه آوریل بود و حکایت از اوج‌گیری تلاش‌های آشتی‌جویانه بین دو قدرت منطقه‌ای داشت.

علی‌رغم این‌که بخش گسترده‌ای از توجهات در خاورمیانه معطوف به سفر جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده به منطقه شده، سفر بن‌سلمان به ترکیه از اهمیت قابل توجهی در منطقه و فراتر از آن -به‌ویژه برای ایران- داشته است. این واقعیت که ولی‌عهد طی این سفر از مصر و اردن، دو متحد منطقه‌ای ریاض، هم دیدار داشته، ظن بزرگی را در تهران برانگیخت که تور چند روزه شاهزاده، بخشی از محور ضدایرانی در منطقه باشد.

حساسیت نسبت به روابط نزدیکتر

حین سفر اردوغان به عربستان سعودی، ایران از روند آشتی آنکارا با ریاض ابراز نارضایتی کرد. برخی از شخصیت‌ها و رسانه‌های ایرانی، با اشاره به تأثیر احتمالی چنین فرآیندی بر نفوذ و منافع منطقه‌ای تهران، دیدگاه‌های منفی را در مورد عادی‌سازی بین آنکارا و ریاض منعکس کردند. با این حال، پس از سفر وزیر امور خارجه به ترکیه، ایران موضع خود را در مورد روابط نزدیک‌تر بین این دو کشور مهم منطقه حفظ کرد. 

به موازات انتشار رسانه‌ای مواضع ضدسعودی، درگیری نیروهای نزدیک به تهران با پست های نظامی ترکیه، به ویژه در شمال عراق، تشدید شد. در طول دهه گذشته، ترکیه و ایران درگیر رقابت منطقه‌ای برای نفوذ، به‌ویژه در عراق و سوریه بوده‌اند که تاکنون هنوز نشانه‌ای از کاهش در آن دیده نمی‌شود.

تنش ها در خاک همسایه

یک درگیری فرسایشی با شدت کم در عراق بین نیروهای ترکیه مستقر در پایگاه های اعزامی در شمال عراق و نیروهای عراقی یگانهای حشدالشعبی و کتائب حزب الله (هر دو نزدیک به ایران) قابل مشاهده است.

سال گذشته، اظهارات ایرج مسجدی، سفیر ایران در بغداد، در انتقاد از حضور نظامی ترکیه در خاک عراق، باعث ایجاد یک بحران کوچک دیپلماتیک بین آنکارا و تهران شد. موضع ایران در این زمینه همچنان در خبرگزاری های رسمی و نیمه رسمی ایران منعکس می شود.

اخیراً، نیروهای نزدیک به ایران در عراق و سوریه تلاش‌های خود را برای هدف قرار دادن نیروهای ترکیه در مقابله با پ‌ک‌ک و گروه‌های وابسته به آن در شمال عراق و سوریه افزایش داده‌اند. در چندین مورد ثبت شده، این نیروها به موازات افزایش لفاظی های ضدترکیه در رسانه های ایران، به پاسگاه های ترکیه در شمال عراق حمله کردند.

تنش میان دو رقیب منطقه ای

رقابت منطقه‌ای بین عربستان سعودی و ایران نیز کمتر مورد قبل نیست. روابط دیپلماتیک دو کشور در ژانویه 2016 در پی حمله به سفارت عربستان در تهران قطع شد. علیرغم تلاش‌های میانجی‌گرایانه مستمر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، هنوز پیشرفت عمده ای برای برقراری ارتباط بین ریاض و تهران پس از پنج دور گفتگو حاصل نشده است. الکاظمی روز 26 ژوئن پس از دیدار با رهبران عربستان سعودی در جده به تهران سفر کرد.

یک نقطه برخورد عمده مربوط به مواضع ناسازگار عربستان سعودی و ایران در مورد شکل گیری سیاسی آینده یمن است. عربستان سعودی که از گسترش کنترل حوثی‌ها بر قلمرو یمن رنج می‌برد، در مارس 2015 مداخله نظامی را علیه نیروهای شیعی نزدیک به ایران در این کشور آغاز کرد. تنش‌های منطقه‌ای در سپتامبر 2019 زمانی که دو تاسیسات نفتی بزرگ در داخل عربستان مورد حمله قرار گرفتند، به شدت افزایش یافت. در هر حالی که عربستان ایران را به دست داشتن در این حملات متهم کرد، ایران هرگونه مداخله و ارتباطی با این حادثه را قویا تکذیب کرده است. اکنون هیچ تضمینی وجود ندارد که حملات مشابهی در آینده صورت نگیرد.

مشکلات یک رابطه استراتژیک

در چنین زمینه ژئوپلیتیکی، آشتی ترکیه و عربستان سعودی و ارتقای روابط دوجانبه به سطح استراتژیک، مشکلاتی را برای سیاست خارجی منطقه‌ای ایران به همراه دارد. در کنار سایر ابتکارات عادی سازی در منطقه -به عنوان مثال، سفر امیر قطر به قاهره در 24 ژوئن- نزدیک شدن آنکارا و ریاض مطمئناً دامنه ای را که ایران تاکنون در دیپلماسی منطقه از آن برخوردار بوده است، محدود خواهد کرد.

ترکیه و عربستان سعودی هر دو  نسبت به پیامدهای احیای توافق هسته ای بین ایران و کشورهای 1+5 ابراز نگرانی می کنند. از نظر آنها هرگونه توافقی بدون در نظر داشتن فعالیتهای منطقه ای ایران، ناکافی و نگران کننده است.

ایران نگران است که همگرایی عملگرایانه سیاست‌های منطقه‌ای بین آنکارا و ریاض، اهرم‌های دیپلماتیک هر دو طرف را علیه تهران تقویت کند. به طور خلاصه، موضع ترکیه در مقابل ایران در سوریه قوی‌تر، عربستان سعودی در یمن و مواضع هر دو کشور در عراق و لبنان قوی‌تر شود.

بدین ترتیب ممکن است توانایی های نظامی و مالی برای سیاست های هماهنگ در منطقه برای تقویت ظرفیت جمعی ترکیه و عربستان سعودی بسیج شود. چنین اتفاقی به‌شدت دست ایران را محدود می کند -بالاخص اگر سطح همکاری های آنکارا و ریاض تا سطح همکاری صنایع دفاعی ارتقا یابد.

تشکیل یک جبهه متحد در ژئوپلیتیک منطقه 

علاوه بر این، عادی سازی روابط ترکیه-سعودی دارای پتانسیل تشکیل ستون اصلی یک جبهه متحد در چشم انداز ژئوپلیتیک منطقه است. همسویی مجدد استراتژیک در میان کشورهای  که در منطقه مورد حمایت ایالات متحده قرار دارند، برای ایران ناگوار خواهد بود. از این نظر، سفر روزهای گذشته بایدن به عربستان سعودی، بر شدت این نگرانی می افزاید. 

یک احتمال نگران کننده خاص برای مقامات ایران، مشارکت اسرائیل در این جبهه متحد منطقه ای است. پس از سفر محمد بن سلمان به ترکیه، فارس نیوز نوشت که «برخی ناظران» یکی از ابعاد و اهداف سفر ولیعهد سعودی را در چارچوب تلاش های عربستان برای عادی سازی روابط با اسرائیل ارزیابی کردند. یک کارشناس ایرانی در امور ترکیه در روزنامه هم ابتکار استدلال کرد که اسرائیل پروژه هایی را در منطقه علیه ایران راه اندازی کرده است و رهبران ترکیه و عربستان یکی از "بازوهای" این پروژه های اسرائیلی هستند.

در حالی که ایران سایر کشورهای منطقه را به خاطر رفتارهای خود سرزنش می کند، روابط ترکیه و عربستان سعودی هم به شدت تحت تأثیر سیاست های ایران است. آن چیزی که ترکیه و عربستان با عنوان نگرانی های مشترک درباره سیاست های منطقه ای ایران ادعا می کنند، یکی از دلایل اصلی آشتی بین این دو قدرت منطقه ای است. بنابراین، آینده روابط ترکیه و عربستان به شدت به انتخاب های  ایران بستگی خواهد داشت.