عواقب اقتصادی و سیاسی درگیری مسلحانه ایران و آذربایجان
به گزارش اقتصادنیوز ، ایران و آذربایجان، کشورهایی با جمعیت اکثریت شیعی که دارای پیوندهای قومی، زبانی و تاریخی به پهنای چندین قرن، در ماه ژانویه، زمانی که سفارت آذربایجان در تهران مورد حمله مسلحانه قرار گرفت، شاهد بالاترین تنش‌ها در روابط متشنج میان یکدیگر بودند. این مسئله به دنبال افزایش لفاظی‌های باکو از یک‌سو و حضور پررنگ‌تر نظامی ایران در مرز خود با آذربایجان در میانه مناقشه بین این دو همسایه بر سر اسرائیل بود.
گلنار متولی و ذوالفقار آقایف با انتشار یادداشتی با عنوان « آذربایجان، ایران و افزایش تنش در قفقاز» در بلومبرگ استدلال کرده‌اند این درگیری عواقبی برای منطقه بزرگ‌تر قفقاز دارد؛ منطقه‌ای که تحولات آن برای روسیه و ترکیه از اهمیت بالایی برخوردار است و با خط لوله‌هایی که نفت و گاز طبیعی را به غرب می‌فرستند، تلاقی می‌کنند.
1. پشت تنش‌های ایران و آذربایجان چیست؟
ایران دارای جمعیت آذربایجانی قابل توجهی است که تصور می‌شود حدود یک سوم جمعیت 85 میلیونی آن را تشکیل می‌دهند. ایران نسبت به برخی احساسات جدایی‌طلبانه در این مناطق تاکنون محتاط بوده است، این در حالی است که مقامات دولت آذربایجان ایران را متهم می‌کند که برخی از حقوق اقلیت‌ها -مانند حق آموزش به زبان خودشان- را نادیده می‌گیرد [ادعایی که از سوی تهران به عنوان یک مسئله تحریک‌برانگیز از سوی باکو تلقی می‌شود].
علاوه بر این، مقامات آذربایجان ایران را به دلیل حمایت از ارمنستان در درگیری طولانی مدت بر سر منطقه قره‌باغ کوهستانی مورد انتقاد قرار داده‌اند. و در نهایت تنش‌ها در 30 سال گذشته گه‌گاه به دلیل روابط نزدیک آذربایجان با اسرائیل و پروژه‌های انرژی با شرکت‌های غربی از جمله BP Plc شعله‌ور شده است.
2. درگیری آذربایجان و ارمنستان چه تأثیری بر ایران گذاشت؟
پس از پیروزی آذربایجان در جنگ 44 روزه با ارمنستان در سال 2020، باکو مناطقی را در امتداد 130 کیلومتری مرز خود با ایران که از دهه 1990 در تصرف ارامنه بود، پس گرفت. بدین ترتیب باکو بخشی از بزرگراه اصلی را که ایران را به ارمنستان متصل می‌کند -یک مسیر تجاری مهم به دریای سیاه و روسیه- به تصرف درآورد.
زمانی که آذربایجان عوارض سنگینی بر کامیون‌های ایرانی حامل کالا به ارمنستان وضع کرد، تهران به تندی واکنش نشان داد و عملاً تجارت بین آن‌ها را فلج و دسترسی ایران به بازارهای دورتر را به خطر انداخت. از سوی دیگر الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، ایران را به نادیده گرفتن درخواست‌ها برای توقف تحویل کالا به ارامنه در قره باغ کوهستانی متهم کرد. ایران و ارمنستان در مورد طرح‌هایی برای یک جاده جایگزین به دور از آذربایجان گفت‌وگو کرده‌اند.
3. اسرائیل چگونه درگیر است؟
آذربایجان یکی از تامین‌کنندگان عمده نفت اسرائیل است. این کشور هم‌چنین هواپیماهای بدون سرنشین با فن‌آوری پیشرفته و سایر تسلیحات را از اسرائیل خریداری می کند که در جنگ علیه ارمنستان بسیار به کار برده شد. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین المللی استکهلم، اسرائیل از سال 2011 تا 2020 پس از روسیه دومین تامین‌کننده تسلیحات به آذربایجان بوده است.
اسرائیل در اوایل دهه 1990 سفارت خود را در باکو، پایتخت آذربایجان افتتاح کرد و در این سال‌ها آذربایجان میزبان رهبران اسرائیل بوده است. هفته‌ها قبل از حمله به سفارت در تهران، پارلمان آذربایجان لایحه افتتاح سفارت در اسرائیل را تصویب کرد که به سیاست چند دهه‌ای نداشتن نمایندگی دیپلماتیک در سرزمین های اشغالی پایان می‌دهد –سیاستی که تا آن زمان به دلیل حساسیت تهران اعمال می‌شد. این در حالی است که ایران روابط باکو با اسرائیل را تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌داند.
4. چرا ایران روابط آذربایجان با اسرائیل را یک تهدید می بیند؟
سال‌هاست ایران اسرائیل را به استفاده از این رابطه برای جاسوسی از ایران از طریق ابزارهایی مانند هواپیماهای جاسوسی بدون سرنشین متهم می‌کند. سرویس مرزی دولتی آذربایجان دریافت کننده اصلی اطلاعات پیشرفته و پهپادهای تهاجمی اسرائیل است. ایران اسرائیل را متهم کرده که پشتِ حملات به تاسیسات هسته‌ای و نظامی این کشور و ترور دانشمندان و متخصصینش قرار دارد. اسرائیل که مدعیست از دستیابی ایران به بمب اتمی جلوگیری کند [در حالی که تهران منکر هر گونه تلاشی برای دستیابی به تسلیحات هسته‌ای است]، دخالت خود را در این حوادث نه تایید و نه رد کرده است. در سال 2021، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رزمایش‌های نظامی گسترده‌ای را در نزدیکی مرز آذربایجان برگزار کرد. مقامات ایرانی آذربایجان را متهم کردند که به اسرائیل اجازه حضور نظامی در نزدیکی مرزها را داده است. آذربایجان پناه دادن به نیروهای اسرائیلی را تکذیب کرده و با برگزاری رزمایش نظامی با ترکیه در نزدیکی مرز ایران مقابله کرد.
5. در ژانویه چه اتفاقی افتاد؟
مقامات آذربایجان ایران را مسئول آنچه «حمله تروریستی» به سفارت خود در تهران توصیف می‌کنند، معرفی کردند. حتی یک مقام وزارت خارجه آذربایجان ادعا کرده حادثه حمله به سفارت‌خانه این کشور در تهران «از قبل برنامه ریزی شده» بوده است. ایران گفته که بازجویی اولیه از مرد مسلح که توسط پلیس بازداشت شد، نشان داد که او به انگیزه‌های شخصی عمل کرده است.
اما در آذربایجان تلاش می‌شود که داستان جور دیگر جلوه داده شود. یک دیپلمات ارشد آذربایجان موضع ایران را «پوچ» خوانده و یکی از وب‌سایت های خبری حامی دولت باکو، کالیبر، به نقل از منابع ناشناس در دولت علی‌اف مدعی شد «سرویس‌های ویژه» ایران پشت این حمله بوده‌اند. اکنون آذربایجان سفارت را بسته، فعالیت‌ها را تعلیق کرده و کارکنان و خانواده هایشان را از محل سفارت تخلیه و به خانه برگردانده است. وزارت امور خارجه این کشور هم به شهروندان نسبت به سفر به ایران هشدار داد.
6. یک درگیری احتمالی چگونه خواهد بود؟
آغاز درگیری بین آذربایجان و ایران به سرعت ترکیه -عضو ناتو- را که یک پیمان دفاعی متقابل با آذربایجان دارد، درگیر خواهد کرد. ترکیه از دیرباز حامی اصلی و نظامی آذربایجان بوده و آشکارا از این کشور از طریق ارسال تسلیحات و حضور مستشاران علیه ارمنستان در جنگ 2020 حمایت کرد. اکنون نیروهای این کشور برای نظارت بر آتش‌بس آذربایجان-ارمنستان در کنار نیروهای روسی مستقر شده‌اند و 2000 سرباز حافظ صلح را به قره باغ کوهستانی اعزام کرده است. روسیه نیز یک پایگاه نظامی در ارمنستان دارد و دو کشور یک پیمان دفاعی دارند. هر گونه درگیری پای این کشورها را هم احتمالا باز خواهد کرد.
7. از نظر اقتصادی چه چیزی در خطر است؟
درگیری مسلحانه بین ایران و آذربایجان می‌تواند پروژه‌های انرژی منطقه‌ای را به خطر بیندازد. بریتیش پترولیوم و شرکای آن از سال 1994 بیش از 70 میلیارد دلار در پروژه‌های توسعه انرژی و حمل و نقل آذربایجان سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این پروژه‌ها شامل یک خط لوله نفتی به طول 1768 کیلومتر است که خروجی دریای خزر را به بندر جیهان ترکیه در دریای مدیترانه متصل می‌کند. آذربایجان هم‌چنین به ساخت 3500 کیلومتر خط لوله گاز طبیعی به اروپا از طریق گرجستان و ترکیه کمک کرد.
آذربایجان صادرات گاز خود را از 31 دسامبر به کشورهای اتحادیه اروپا از جمله یونان و ایتالیا از طریق کریدور گاز جنوبی تحت حمایت ایالات متحده آغاز کرد. در ماه ژوئیه، این کشور موافقت کرد که صادرات گاز طبیعی به اروپا را تا سال 2027 دو برابر کند.
