پای توافق ایران و عربستان لنگ می‌شود؟ / سود خاورمیانه از صلح سرد!
به گزارش اقتصادنیوز، پس از هفت سال قطع روابط دیپلماتیک، توافق عادی‌سازی مجدد روابط بین ایران و عربستان سعودی با میانجی‌گری چین که در ۱۰ مارس امضا شد، یک پیشرفت بزرگ در تغییر حرکت خاورمیانه به سمت کاهش تنش بین رقبای منطقه‌ای بود. نزدیک به شش ماه بعد، تنش‌زدایی ایران و عربستان همچنان در مسیر خود باقی است.
صلح سرد؛ بهترین گزینه برای تهران و ریاض
آنطور که اکوایران به نقل از «ریسپانسیبل استیت‌کرفت» گزارش داده است، ماه گذشته، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در جده دیدار و او را به تهران دعوت کرد. سپس در ۵ سپتامبر، عبدالله العنزی، سفیر عربستان سعودی در ایران که قبلاً سفیر این کشور در عمان بود، وارد تهران شد. در همان روز، علیرضا عنایتی، سفیر ایران در عربستان سعودی که قبلاً سفیر جمهوری اسلامی ایران در کویت بود، به ریاض رفت. چنین تحولاتی حاکی از علاقه هر دو طرف به بهبود بیشتر روابط دوجانبه است.
امضای توافق عادی‌سازی روابط که پس از تقریباً دو سال و با میانجی‌گری عراق و عمان انجام شد، از روی عشق و علاقه متقابل نبود. در عوض، این توافق ناشی از وجود منافعی برای تهران و ریاض از تنش‌زدایی در این زمان خاص بود. خصومت‌های دهه گذشته بین دو قدرت منطقه‌ای به نفع هیچ یک از طرفین نبود. تهران و ریاض به جای ادامه تنش‌های فزاینده، «صلح سرد» را بهترین گزینه دیدند.
اول همسایه‌ها
محور سیاست خارجی دولت ابراهیم رئیسی دکترین «اول همسایه‌ها» است. با ادامه بدترشدن روابط ایران و غرب، تهران نه تنها می‌خواهد روابط نزدیک‌تری با چین و روسیه برقرار کند، بلکه می‌خواهد روابط بهتری با کشورهای اسلامی همسایه از جمله شورای همکاری خلیج فارس، کشورهای آسیای میانه و پاکستان نیز برقرار کند. ایران امیدوار است که این امر ضمن کمک به دورزدن تحریم‌ها و کاهش فشارهای ایالات متحده، تضمین‌کننده منافع اقتصادی باشد.
ریاض دریافته که جذب سرمایه‌گذاری خارجی کافی برای موفقیت چشم‌انداز ۲۰۳۰ بن سلمان مستلزم ثبات بیشتر در داخل و منطقه است. خصوصاً با توجه به نفوذ تهران بر شورشیان حوثی یمن که حملات پهپادی و موشکی آن‌ها علیه زیرساخت‌های سعودی تا زمان اجرای آتش‌بس آوریل ۲۰۲۲ آسیب‌های قابل‌توجهی وارد کرده بود، تنش‌زدایی با ایران ضرورت خاصی پیدا کرد.
پیشرفت کم؛ عادی‌سازی واقعی؟
باربارا اسلاوین، یکی از اعضای برجسته مرکز استیمسون به ریسپانسیبل استیت‌کرفت گفت: «تصمیم به بازگرداندن روابط توسط هر دو طرف از روی محاسبات خشک‌وخالی بود. ایران می‌خواهد ثابت کند که در منطقه منزوی نیست، در حالی که عربستان با تلاش در جهت اهداف بلندپروازانه اقتصادی خود، خواهان تضمینی در برابر حملات خارجی است».
با این حال تهران و ریاض همچنان به یکدیگر مشکوکند. از نظر ایران، شراکت ریاض با واشنگتن همچنان یک تهدید بزرگ برای امنیت خلیج فارس است، در حالی که به نظر می‌رسد عربستان سعودی همچنان بر این پندار است است که رفتار منطقه‌ای ایران برای منافعش بی‌ثبات‌کننده است.
در واقع، نزدیک به شش ماه پس از آن، توافق دیپلماتیک ایران و عربستان پیشرفت کمی داشته. علی واعظ از گروه بحران بین‌المللی در مصاحبه‌ای با ریسپانسیبل استیت‌کرفت گفت: «این به یک عادی‌سازی واقعی تبدیل نشده است، اما تا زمانی که ایران با متحد استراتژیک کلیدی ریاض یعنی ایالات متحده درگیر است، این هدف دور از انتظار است. سایه طولانی بن‌بست هسته‌ای ایران و آمریکا مانع از برقراری مجدد روابط اقتصادی بین تهران و ریاض می‌شود و در نهایت می‌تواند تنش‌های منطقه‌ای را شعله‌ور کند که می‌تواند بار دیگر به روابط دوجانبه ایران و عربستان آسیب بزند». استقرار اخیر ۳ هزار ملوان و تفنگدار آمریکایی در آب‌های نزدیک ایران تنها منجر به تهدیدهای بیشتر تهران علیه ایالات متحده شده که می‌تواند پیامدهای عمده‌ای برای روابط ایران و عربستان داشته باشد.
یک پروسه در جریان
جوزف کچیچیان، یکی از اعضای ارشد مرکز ملک فیصل در ریاض به ریسپانسیبل استیت‌کرفت گفت: «مانند همه قراردادهای دیپلماتیک، تلاش دیپلماتیک ایران و عربستان در بهترین حالت یک پروسه در جریان است. در حالی که بسیاری به این نتیجه رسیدند که دو کشور، تحت نظارت نزدیک چین، به سرعت دست به ابتکارات جدیدی خواهند زد، واقعیت این است که ریاض هنوز نسبت به تعهد تهران جهت پایان‌دادن به تحت تأثیر قراردادن امور داخلی کشورهای عربی محتاط است. تقریباً پس از شش ماه، به نظر می‌رسد هیچ یک از طرفین هنوز آماده خام‌شدن توسط بیانیه‌های دهان‌پُرکنی که اغلب اختلافات جدی را رد می‌کنند، نیستند».
عادی‌سازی با اسرائیل تنش‌زدایی را خنثی می‌کند؟
تاکنون عربستان سعودی از پیروی از ابوظبی و پیوستن به توافق ابراهیم خودداری کرده است. ریاض تأکید کرده که عادی‌سازی با تل‌آویو مستلزم امتیازات قابل‌توجهی از سوی اسرائیل به فلسطینی‌ها است و بعید است که کابینه راست‌گرای اسرائیل چنین امتیازاتی بدهد. با این وجود، تلاش برای واردکردن عربستان سعودی به توافق ابراهیم، اولویت اصلی سیاست خارجی تیم بایدن است. جای سؤال دارد که این موضوع چگونه بر تنش‌زدایی ایران و عربستان تأثیر می‌گذارد.
میزان هم‌گرایی بین ریاض و تل‌آویو می‌تواند پیامدهایی منفی بر روابط ایران و عربستان بگذارد. اما در نهایت، تهران روابط دیپلماتیک بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل را به خودی خود یک تهدید نمی‌بیند؛ بلکه بیشتر نگران این است که چگونه پیمان ابراهیم می‌تواند به افزایش ردپای نظامی اسرائیل در نزدیکی خاک ایران منجر شود. اسلاوین اذعان کرد: «در صورت عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل، ایران خود را موظف می‌داند ریاض را محکوم کرده و در برابر هرگونه وجهه نظامی یا اطلاعاتی چنین توافقی در آماده‌باش خواهد بود».
جواد حیران‌نیا، مدیر گروه مطالعات خلیج فارس در مرکز تحقیقات علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه به ریسپانسیبل استیت‌کرفت گفت: «ایران نگران هم‌گرایی نظامی و امنیتی بیشتر اعراب خلیج فارس با اسرائیل در موضوعاتی مانند سامانه مشترک پدافند هوایی است». حیران‌نیا خاطرنشان کرد: «ایران می‌داند که با تشکیل چنین سیستمی، کفه ترازو به ضررش تغییر خواهد کرد. به همین دلیل، ایران از رونمایی موشک‌های مافوق‌صوت با قابلیت عبور از هر سامانه دفاع موشکی خبر داده است». حیران‌نیا افزود: «ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس این پیام را می‌دهد که گسترش روابط و هم‌گرایی قوی در منطقه با اسرائیل امنیت آن‌ها را تضمین نمی‌کند».
نشانه‌های بهبود روابط
با نگاهی به آینده، برخی شاخص‌ها می‌توانند به ارزیابی وضعیت روابط ایران و عربستان کمک کنند. واعظ با اشاره به اینکه ایران و عربستان سعودی قبلاً دوره‌های تنش‌زدایی مانند آنچه در طول دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ اتفاق افتاد را تجربه کرده‌اند، به ریسپانسیبل استیت‌کرفت گفت که «بعید است این یکی در آزمون زمان موفق شود، مگر اینکه در قالب تعاملات سیاسی سطح بالا نهادینه شود: کمیته‌های دوجانبه دائمی که فعالانه برای تعمیق روابط بین دو کشور در سطوح مختلف کار کرده و گفت‌وگوی فراگیر امنیتی منطقه‌ای که یک روش زندگی قابل تحمل و پایدار برای همه ذی‌نفعان کلیدی را بررسی کند».
عزیز الغاشیان، یکی از اعضای مؤسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن توضیح داد که شاخص اصلی چگونگی توسعه روابط ایران و عربستان، فقدان درگیری یا اختلاف نخواهد بود. در عوض، چگونگی واکنش ایران و عربستان سعودی به این مسائل حساس، مانند مناقشه میدان گازی آرش و تنش‌های حل‌نشده یمن چگونه است، ادبیات آن‌ها و احساس و رویکردشان در مذاکرات نشان‌دهنده آن خواهد بود».
تقریباً شش ماه پس از اعلام این توافق دیپلماتیک در چین، اسلاوین انتظارات کمی برای بهبود روابط دوجانبه دارد. او می‌گوید: «انتظار دارم فضای بهتری برای زائران ایرانی که به حج می‌روند ایجاد شده و بهبود متوسطی در روابط ورزشی و سایر تعاملات به علاوه تجارت محدود کالاهای غیرتحریمی دیده شود». اما اسلاوین همچنین ارزیابی می‌کند که آشتی ایران و عربستان «بسیار سطحی» خواهد بود.
با این وجود، به همان اندازه که باید هرگونه خوش‌بینی در مورد نزدیکی کامل دو کشور تعدیل شود، وضعیت فعلی روابط ایران و عربستان به مراتب پایدارتر از دوره ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ است. این برای کل خاورمیانه خبر خوبی است. همانطور که باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا گفت، خلیج فارس و منطقه تا حدی از هم‌جواری خوب تهران و ریاض سود خواهند برد. به باور اسلاوین، «یک صلح سرد بهتر از جایگزین آن است».
