بازی هوشمندانه تهران با کارت طالبان؛ نقشه مهار رقبا در افغانستان/ راز تعامل ایران با طالبان چیست؟

به گزارش اقتصادنیوز، به ادعای ناظران یکی از علل تنش میان ایران و افغانستان، علاوه بر شکاف‌های فرقه‌ای، اختلاف طولانی مدت دو بازیگر بر سر منابع آب است.با این همه ایران در ارتباط با طالبان موضعی خصمانه اتخاذ نکرده و در عوض از زمان بازگشت این گروه به کابل در آگوست 2021 به دنبال برقراری تعامل با طالبان است، چنین موضع گیری بالاخص آن که ایران افغانستان را منبع بالقوه ثبات منطقه می داند، قابل تامل است. در همین راستا گروهی از تحلیلگران می گویند که ایران از رویکردی متعادل کننده در ارتباط با طالبان پیروی می‌کند تا از یک طرف منافع ملی‌اش را محقق کرده و از سوی دیگر در مسیر پیچیده ژئوپلیتیکی منطقه با چالش‌های کم تری دست به گریبان شود.

همکاری به بهانه تهدید مشترک

پیش‌بینی مسیر آینده روابط ایران و افغانستان سخت است، زیرا منطقه همچنان بی‌ثبات و مستعد رقابت‌های ژئوپلیتیکی و فعالیت‌های تروریستی است. تهدید مشترک ناشی از گروه تروریستی داعش می‌تواند همکاری اطلاعاتی و اجرایی میان دو بازیگر را تقویت کند. با این حال، درگیری‌های مرزی و مناقشات بر سر تقسیم آب همچنان عمق روابط ایران و طالبان را به آزمون گذاشته است. با این حال آنگونه که نشریه پاکستان تو دی نوشته، ایران اهداف ژئوپلیتیکی گسترده‌تری را بر برخی جنبه‌های منفی روابط خود با افغانستان ترجیح می‌دهد. در نتیجه، تعامل با طالبان به یک ضرورت عملگرایانه برای ایران جهت پیشبرد منافع خود و حفظ ثبات در منطقه تبدیل شده است. پیشرفت های سیاست خارجی ایران در برابر طالبان نشان‌دهنده استراتژی تهران برای یافتن جایگزین‌هایی برای نظم جهانی و رویکرد عمل‌گرایانه این کشور جهت دستیابی به اهداف خاص در افغانستان است. به ادعای گروهی از ناظران، ایران امیدوار است با تکیه بر این رویکرد به نگرانی‌های امنیتی و سیاسی خود پایان دهد؛ نگرانی‌هایی چون فعل و انفعال های شاخه داعش خراسان، مسئله حیاتی تامین آب به شرق ایران، و مهاجرت پناهجویان افغان. رویکرد ایران عملگرایانه بوده و هدفش تعمیق اعتماد به کابل است، حتی اگر تهران به طور رسمی طالبان را به رسمیت نشناسد.

نشریه پاکستان تو دی در بخش دیگری از یادداشت خود آورد که ایران و طالبان صرفا فعل و انفعال‌های شاخه داعش خراسان را تهدیدی مشترک برای خود می‌دانند؛ گروهی افراطی که فعالیتشان برای صلح و ثبات منطقه خطر آفرین است. از همین رو گروهی مدعی‌اند که این تهدید مشترک( شاخه داعش خراسان) موجب شده تا ایران و طالبان اختلاف‌هایشان را کنار گذاشته و همکاری‌های ضدتروریستی‌شان را افزایش دهند. در همین راستا مقام‌های ایران همکاری با طالبان جهت مقابله با شاخه داعش خراسان را تایید کردند. این مشارکت در عرصه مقابله با تروریسم مزایایی را در اختیار ایران قرار داده؛ مزایایی چون افزایش امنیت در مرزها و تعریف فرصت هایی برای عملیات مشترک اطلاعاتی با طالبان. در همین راستا نشست اخیر شورای امنیت سازمان ملل، ایران بر خطرهای امنیتی منطقه ای ناشی از تروریسم و قاچاق مواد مخدر تاکید داشت. ایران از طریق تعامل عملگرایانه با طالبان در تلاش است تا بیش از هر زمان دیگر منافع ملی اش را تامین کرده و به تبات منطقه کمک کند.

تلاش تهران برای مهار رقبا

به ادعای گروهی از تحلیلگران، سیاست ایران در قبال طالبان افغانستان تحت تأثیر ملاحظات ژئوپلیتیکی بالاخص رویکردهای چین و روسیه قرار دارد. ایران در باب نفوذ بالقوه دیگر قدرت های منطقه ای در افغانستان محتاط است و به دنبال حفظ تعادل ظریف روابطش با طالبان برای حفظ منافع خود است. از همین رو ایران از هرگونه افدامی محرک علیه طالبان اجتناب می کند و تلاش دارد تا موقعیت خود را با رهبری جدید در کابل تحکیم بخشیده و از این طریق تأثیر رقبای خود، بالاخص عربستان سعودی، ایالات متحده آمریکا و پاکستان را محدود کند. گروهی از ناظران مدعی اند، تهران همچنین در صدد است تا از تسلط پاکستان بر پویایی قدرت در افغانستان تحت رهبری طالبان جلوگیری کرده و نفوذ اسلام آباد را محور اصلی استراتژی مهار کند. علاوه بر این، ایران هرگونه حرکت تهاجمی ادعایی طالبان در امتداد مرز ایران و افغانستان که می‌تواند گروه‌های رادیکال را به تحرک واداشته و امنیت و ثبات کشور را تهدید کند، به دقت رصد می کند.

تعامل تهران با طالبان در افغانستان به طور قابل توجهی تحت تأثیر ملاحظات اقتصادی است. با توجه به تعلیق کمک های خارجی به افغانستان، طالبان مشتاق است تا روابط اقتصادی خود را با ایران توسعه دهد تا اقتصاد این کشور را احیا نماید. در حال حاضر، حدود یک سوم کل واردات افغانستان از ایران تامین می‌شود که روابط اقتصادی بین دو همسایه را حیاتی می‌کند.در همین راستا تهران برای تقویت تجارت و بازرگانی دوجانبه اقداماتی را انجام داده، مانند میزبانی نشست کمیته مشترک اقتصادی ایران و افغانستان در نوامبر 2023. این نشست از آنجایی که اولین جلسه از زمان قدرت گیری مجدد طالبان بود، قابل توجه بود و معاون طالبان نیز در آن حضور داشت. در این نشست در باب تشکیل کارگروه هایی برای شناسایی موانع همکاری اقتصادی بین دو کشور تصمیم گیری شد.24 فوریه، یک هیئت فنی از افغانستان برای ارزیابی امکانات منطقه آزاد تجاری چابهار، منطقه ای کلیدی که می تواند صادرات افغانستان را در خود جای دهد، از ایران بازدید کرد. چنین دیدارهایی نه تنها روابط اقتصادی را تقویت می کند، بلکه به بهبود روابط سیاسی بین دو ملت نیز کمک می کند.

علاقه تهران به تعامل با افغانستان به عنوان مسیر ترانزیت انرژی و سایر صادرات ایران با دیدگاه هند در مورد افغانستان به عنوان دروازه آسیای مرکزی همسو است. دیپلمات هندی جی پی سینگ در دیدار اخیر در کابل با امیرخان متقی وزیر امور خارجه طالبان در مورد پتانسیل افزایش همکاری های اقتصادی و آغاز ترانزیت دوجانبه با استفاده از بندر چابهار ایران که معمولاً به عنوان "دروازه طلایی" به افغانستان محصور در خشکی شناخته می شود، گفتگو کرد. این تحولات حاکی از وابستگی متقابل فزاینده ایران، افغانستان و هند است که ناشی از منافع اقتصادی و استراتژیک است.مناقشه دو کشور در باب رودخانه هیرمند موضوعی پیچیده و بالقوه بی ثبات است که ریشه در وابستگی مشترک به آب، کشاورزی و معیشت رودخانه در میان کمبود روزافزون دارد.سرچشمه رودخانه هیرمند از کوه های هندوکش افغانستان و جاری شدن آن به استان سیستان و بلوچستان ایران ارتباطی حیاتی برای هر دو ملت ایجاد می کند. ایجاد بند افغانستان بر روی رودخانه برای آبیاری و تولید برق، تنش ها را تشدید کرده و باعث درگیری هایی میان دو طرف شده است.با وجود این اختلافات، همکاری متقابل برای هر دو کشور مفید خواهد بود زیرا آنها به دنبال مدیریت پایدار منابع آب خود و جلوگیری از درگیری بیشتر هستند.