بازی بن سلمان در صفحه شطرنج خاورمیانه/ شرط عربستان برای آمریکای ترامپ؛ مسیر تعامل ریاض با تهران هموار شد؟

به گزارش اقتصادنیوز، ایران و عربستان سعودی به سرعت سطح تعامل خود را افزایش می‌دهند. هفته گذشته، پادشاهی یک هیئت نظامی بلندپایه را برای گفت‌وگو در مورد همکاری احتمالی به تهران اعزام کرد. در همین حال، محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی مستقیماً با رئیس‌جمهوری، معاون رئیس‌جمهوری و وزیر خارجه ایران تعامل داشته است. با این حال، رایزنی‌های انجام شده زمینه را برای تعمل اقتصادی میان 2 بازیگر هموار نکرده است؛ گزاره‌ای که پیش‌بینی می‌شد در صورت عادی‌سازی روابط تهران و ریاض محقق شود. علاوه بر این، در مورد چگونگی تغییر معادلات صفحه شطرنج منطقه‌ای با بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید در ژانویه نیز سوال‌های زیادی مطرح است.

فصل تاریخی در روابط تهران و ریاض

امواج میدیا با اشاره به مولفه‌های فوق نوشت،  فیاض بن‌حامل الرویلی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان سعودی، در تاریخ 10 نوامبر برای سفری بی‌سابقه به ایران داشت. او در جریان این سفر با محمد باقری، همتای ایرانی‌اش دیدار کرد. هم‌زمان گفته شد که مقام‌های ارشد نظامی دو کشور در باب همکاری‌های دوجانبه و توسعه دیپلماسی دفاعی رایزنی داشتند. در این میان، باقری همچنین از عربستان سعودی خواست تا در رزمایش دریایی ایران در سال آینده شرکت کرده یا به‌عنوان ناظر در آن مشارکت داشته باشد. در مقابل تارویلی با اشاره به فعل و انفعال‌های میانجی‌گرایانه چین که زمینه‌ساز توافق مارس 2023 شد گفت که توافق حاصله فرصتی استراتژیک بود.

امواج میدیا در ادامه گزارش خود آورد، سفر الرویلی، دومین سفر بلندپایه یک مقام سعودی به ایران از زمان توافق عادی‌سازی است. پیشتر فیصل بن‌فرحان، وزیر خارجه عربستان ماه ژوئن 2023 به ایران سفر داشت. به بهانه سفر مقام ارشد نظامی عربستان، روزنامه «دنیای اقتصاد» عنوان فصل تاریخی در روابط دو بازیگر را به عنوان تیتر گزارش اصلی‌اش برگزید؛ در حالی که روزنامه دولتی ایران نوشت این «سفر مهم» نشان داد که «زمان دیپلماسی نظامی فرارسیده است». ساعاتی پس از دیدار الرویلی با باقری، رسانه‌های ایران گزارش دادند که مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری و محمد بن‌سلمان تلفنی گفت‌وگو کرده و در مورد لزوم گسترش روابط رایزنی داشتند. پزشکیان به بن‌سلمان گفت که به‌واسطه مشغله کاری نمی‌تواند در نشست اضطراری سازمان همکاری اسلامی (OIC) در 11 نوامبر در ریاض شرکت کند. از همین رو، محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهوری به‌جای او در این نشست فوق‌العاده حاضر شد. بر اساس بازخوانی ایرانی‌ها از رایزنی رهبران دو کشور می‌توان  گفت که روابط تهران و ریاض به شکلی تاریخی و بی‌سابقه رشد کرده و بستر برای توسعه همکاری‌ها هموار شده است.

بازی شطرنج ریاض

ایران و عربستان سعودی در مارس 2023 پس از بیش از هفت سال جدایی، به توافقی دست یافته و زمینه را برای عادی‌سازی هموار کردند. پیشتر پادشاهی روابط خود را در سال 2016 پس از آن که معترضان ایرانی در اعتراض به اعدام شیخ النمر، روحانی مخالف شیعه سعودی، اماکن دیپلماتیک ریاض را در تهران و مشهد هدف حملاتشان قرار دادند، متوقف شد. بعد از آن چندین کشور بزرگ عربی، از جمله کویت و امارات متحده عربی، در همبستگی با ریاض، به روابط دیپلماتیک خود با ایران پایان داده و یا سطح روابط خود را کاهش دادند. اما از زمان عادی‌سازی روابط عربستان و ایران، تعامل کشورهای عربی با تهران بهبود یافته و گروهی از بازیگران برای احیای روابط دیپلماتیک با ایران گام‌هایی جدی را برداشته‌اند. به نوشته امواج میدیا، سفر رئیس ستاد دفاع عربستان به ایران تنها چند روز پس از پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا انجام شد.

ترامپ در نخستین سال‌های ریاستش یعنی بین سال‌های 2017-2021 ایران را تحت‌فشار قرار داد و سیاست «فشار حداکثری» را علیه تهران اعمال کرد؛ در آن بازه زمانی روابط آمریکا با کشورهای عربی خلیج‌فارس تقویت شد. در اواخر دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ، چندین کشور عرب روابط خود را با اسرائیل -رقیب منطقه‌ای و دشمن اصلی ایران– به‌واسطه توافق‌نامه ابراهیم 2020 عادی کردند. عربستان سعودی پیش از آغاز جنگ غزه در اکتبر 2023 در آستانه برقراری روابط با اسرائیل بود. در این میان سفر الرویلی و اظهارات بن سلمان در باب لزوم به حاکمیت و تمامیت ارضی ایران در نشست OIC ممکن است سیگنالی از ریاض باشد، مبنی بر اینکه بازگشت ترامپ تاثیری بر قصد پادشاهی در باب نوع تعاملش با ایران نخواهد داشت. با این حال، به نظر می‌رسد سعودی‌ها کماکان برای ترامپ در عرض دوم ریاستش پیش‌شطرهایی را دارند.

ایران 21 اکتبر گفته بود که رزمایش دریایی مشترک با عربستان سعودی در دریای سرخ برگزار خواهد کرد. با این حال، دیپلمات ارشد سعودی 31 اکتبر مدعی شدند: «با توجه به شرایط منطقه‌ای کنونی، بعید است که در آینده نزدیک رزمایش‌های مشترک برگزار شود». در عین حال، عربستان سعودی برای اولین بار به صراحت از اسرائیل در مورد حمله 26 اکتبر به ایران انتقاد کرد. پس از حمله هوایی اسرائیل، وزارت خارجه عربستان سعودی تنها با صدور بیانیه‌ای این حمله را بدون نام بردن از اسرائیل محکوم کرد. ناظران با استناد به متغیرهایی که در بالا بدان‌ها اشاره شد و سیاست‌های یک بام و دو هوای پادشاهی مدعی‌اند که چشم‌انداز ساختار سیاسی منطقه با زمانی‌که ترامپ برای اولین بار در سال 2017 به قدرت رسید، بسیار متفاوت است. به باور آن‌ها، تنش‌های پیشین بین ایران و همسایگان عرب خلیج‌فارس کم‌رنگ شده، آن‌هم در حالی‌که جنگ اسرائیل در غزه و لبنان، رویارویی تهران و تل‌آویو و کشورهای اسلامی را به‌هم نزدیک تر کرده است.

به ادعای امواج میدیا، ایران مدت‌هاست که مشتاق توسعه روابط با همسایگان خود بوده، به‌ویژه برای جلوگیری از تلاش‌های آمریکا برای انزوای تهران در خاورمیانه. و این در حالی است که سیاست‌های منطقه‌ای دولت جو بایدن -از جمله حمایت نظامی و سیاسی آهنین از اسرائیل- با تسهیل تعامل اعراب و ایران تاحدی نتیجه معکوس داشته است. عربستان سعودی احتمالاً با احتیاط روابط خود با ایران را توسعه خواهد داد و با احتیاط پیامدها و نتایج تعامل با تهران را رصد خواهد کرد.