سایه سلاح شیمیایی بر شام؛ چگونه تسلیحات بازمانده از دولت بشار اسد می‌تواند دامنه رقابت‌ها را گسترش دهد؟

به گزارش اقتصادنیوز، پایان اسد و تحولات سوریه آرام‌تر و کم هزینه‌تر از آنچه تصور می‌شد در بازه زمانی کوتاه رخ داد. در این میان عقب نشینی ارتش سوریه بدون انفجار یک سلاح شیمیایی و سمی ساده بیش از همه قابل تامل است.

از همین رو می‌توان گفت با پیشروی گروه‌های شورشی به سمت دمشق به عنوان بخشی از حمله برق آسا سوریه درگیر تراژدی خونین نشد. با این همه گروهی می گویند، اگرچه اسد رفته اما شبح سلاح‌های شیمیایی هنوز بر فراز سوریه سنگینی می‌کند.

در همین راستا نشریه فارن افرز مقاله‌ای را منتشر کرده و اقتصادنیوز آن را در دو بخش ترجمه کرده که بخش نخست در ادامه آمده است.

شبح سلاح های شیمیایی بر سوریه

پیش از سال 2013، سرویس‌های اطلاعاتی غربی تخمین می‌زدند که سوریه یکی از بزرگترین زرادخانه‌های شیمیایی جهان از جمله سولفور خردل، وی ایکس و سارین را در اختیار دارد. اگرچه سوریه ذخایر اعلام شده خود را تحت نظارت بین‌المللی پس از حمله غوطه منهدم کرد، اما در مورد چندین تن پیش‌سازهای عامل اعصاب، صدها تن سولفور خردل و هزاران مهمات شیمیایی که قبل از سال 2013 تولید شده بود، تلاش ها برای نظارت ناکام ماند.

علاوه بر این، نشانه‌هایی مبنی بر اینکه دولت پیشین سوریه با واردات پیش سازهای عامل اعصاب و بازسازی تاسیسات تولید به دنبال بازسازی برنامه تسلیحات شیمیایی خود بوده است، به دغدغه جامعه جهانی تبدیل شده است. هر سلاح شیمیایی که اسد پس از سال 2013 در اختیار گرفت یا از آن زمان به بعد تولید کرده، اکنون بدون محافظ است و می‌تواند توسط دولت جدید تصرف شود یا توسط شورشیان یا گروه‌های تروریستی به سرقت رود.

از همین رو ایالات متحده باید همکاری با دولت جدید سوریه، سازمان‌های بین‌المللی، گروه‌های جامعه مدنی و متحدانش در منطقه را در اولویت قرار دهد تا اطمینان حاصل شود که سلاح‌های شیمیایی باقی‌مانده سوریه به شکلی امن دفع شوند.

در 11 سال گذشته، سازمان‌های بین‌المللی برای از بین بردن سلاح‌های شیمیایی سوریه در تلاش بوده‌اند. در سال 2013، پس از حمله غوطه، دولت اسد کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی را امضا کرد که استفاده از این سلاح‌ها را ممنوع می‌کند. تحت نظارت سازمان منع تسلیحات شیمیایی (OPCW)، -سازمان بین‌المللی که مسئول اجرای این معاهده است،- دولت اسد ذخایر سلاح‌های شیمیایی اعلام شده خود را که شامل 1300 تن سلاح و مواد شیمیایی بود، منهدم کرد.

اما حتی زمانی که این کشور در حال نابود کردن سلاح‌های اعلام شده‌اش بود، گمانه‌زنی‌هایی در باب نوع جدیدی از سلاح‌های شیمیایی و بمب‌های بشکه‌ای کلر مطرح بود. علاوه بر این، همکاری دمشق با سازمان منع تسلیحات شیمیایی محدود بود. دولت اسد دسترسی سازمان منع سلاح‌های شیمیایی به برخی از پرسنل خود را رد کرد، روند انهدام پیش سازها را به تاخیر انداخت و از افشای میزان واقعی تحقیقات، تولید و آزمایش سلاح‌های شیمیایی خودداری کرد.

دمشق هرگز سرنوشت 360 متریک تُن سولفور خردل (که برای پر کردن هزاران گلوله توپ کافی است) مشخص نکرد. سوء ظن‌ها مبنی بر اینکه سوریه تسلیحات شیمیایی اعلام نشده در اختیار دارد، در آوریل 2017 تایید شد، زمانی که ارتش با تسلیحات شیمیایی سارین مواضع تروریستی‌ها در خان شیخون، واقع در شمال غرب کشور را بمباران کرد.

سلاح‌های شیمایی محرک رقابت‌ها؟

دولت اسد با کمک مسکو نیز کمپین تبلیغاتی گسترده‌ای علیه بازرسان سازمان نظارت بر سلاح‌های شیمیایی  و گردآورندگان شواهد محلی را راه اندازی کرد. اما تحقیقات سختگیرانه سازمان منع سلاح‌های شیمیایی در مورد برنامه تسلیحات شیمیایی سوریه، دولت اسد را مجبور کرده بود که اعلامیه خود را 20 بار اصلاح کند و به تأسیسات تحقیقاتی و تولیدی که قبلاً پنهان شده بود اعتراف کند.

بر اساس آخرین گزارش این سازمان که در اواخر نوامبر منتشر شد، سرنوشت بخش زیادی از عوامل جنگ شیمیایی و مهمات نامشخص است. در نشست شورای اجرایی سازمان منع سلاح‌های شیمیایی در هفته گذشته، فرناندو آریاس، مدیرکل سازمان منع سلاح‌های شیمیایی، در باب این که سوریه احتمالا دارای تسلیحات شیمیایی باشد که «نه تنها شامل عناصر باقیمانده بلکه شامل اجزای جدید بالقوه برنامه تسلیحات شیمیایی است» ابراز نگرانی کرد.

در چنین شرایطی اگر سقوط اسد مرحله جدیدی در درگیری را آغاز کند، سلاح‌های شیمیایی دولت سابق ممکن است به هدیه و امتیازی تبدیل شود که گروه‌های شورشی رقیب به دنبال آن هستند. تاکنون، سه تن از آنها - شاخه سابق القاعده حیات تحریرالشام (HTS) که شورش را رهبری می‌کرد، و دو شبه نظامی در جنوب سوریه- بیانیه‌هایی صادر کرده‌اند که از تلاش‌های بین‌المللی برای از بین بردن سلاح‌های شیمیایی باقیمانده این کشور حمایت می‌کنند.

رهبر تحریرالشام و حاکم جدید بالفعل در دمشق، احمد الشرع، که در سال 2016 از ارتباط با القاعده چشم پوشی کرد، باید در بر نابودی این سلاح‌ها سرمایه گذاری کرده و با سازمان منع سلاح‌های شیمیایی برای حل مسائل باقیمانده و نابود کردن هرگونه سلاح یا تاسیسات تولیدی باقی مانده همکاری کند.

اما حتی اگر رهبری جدید در دمشق بخواهد تسلیحات شیمیایی باقیمانده سوریه را از بین ببرد، دیگر بازیگران این کشور ممکن است با این خواسته مخالفت کنند. سازمان تروریستی موسوم به داعش که از سال 2014 تا زمان خروج از موصل در سال 2017 از سلاح‌های شیمیایی خام و دست ساز در عراق و سوریه استفاده می‌کرد، هنوز در این کشور فعال است.

همچنین این خطر وجود دارد که متحدان اسد یا عناصر افراطی دست به شورش بزنند و چنین جناح‌هایی به طور بالقوه می‌توانند به سلاح‌های شیمیایی که توسط رژیم سابق پنهان شده بود دسترسی پیدا کنند. هر اندازه تعریف دولت جدید سوریه و تحکیم قدرت و ثبات در این کشور طولانی شود، خطر غارت سلاح‌های شیمیایی بیشتر می‌شود.

همچنین این خطر وجود دارد که کارشناسان تسلیحات شیمیایی سوریه توسط گروه‌های تروریستی یا کشورهای دیگر به خدمت گرفته شوند. سوریه در طول برنامه 40 ساله تسلیحات شیمیایی خود بر تولید عوامل گاز اعصاب مرگبار تسلط یافت و زرادخانه مهمات شیمیایی را توسعه داد. برنامه تسلیحات شیمیایی دولت اسد حدود 300 دانشمند و مهندس را استخدام کرد که بسیاری از آنها اکنون به دنبال مشاغل جدید هستند. گروه‌های تروریستی در سوریه یا در مناطق دیگر نیز ممکن است به دنبال جذب این شیمی‌دان‌ها باشند.