روزنه نور در تاریکخانه اقتصاد روسیه؛ نقشه جایگزین تزارها جواب داد/ مسکو چگونه تحریم غرب را دور زد؟

به گزارش اقتصادنیوز، هنگامی‌که «زویا»، ۶۲ساله، ساکن مسکو، در آگوست گذشته برای دیدار دخترش قصد سفر به ایتالیا داشت، فرصت مناسبی را برای خرید ساعت «اپل» یافت که مدت‌ها آرزوی داشتن آن را در سر می‌پروراند. اپل به‌طور رسمی محصولات خود را در روسیه نمی‌فروشد. این غولِ فناوریِ مستقر در کالیفرنیا یکی از اولین شرکت‌هایی بود که اعلام کرد در واکنش به حمله گسترده روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، از این کشور خارج می‌شود. اما «زویا» یک هفته قبل از سفر، در حین دیدن «یاندکس مارکت» (Yandex.Market) -یکی از چندین واکنش روسی به آمازون (که مرتب از آنجا خرید می‌کند)- به کشفی غافلگیرکننده دست یافت. «اپل واچ» نه‌تنها برای فروش در وب‌سایت موجود بود، بلکه ارزان‌تر از ایتالیا هم بود. زویا ساعت را بدون لحظه‌ای معطلی خرید.

کُدِ سریال روی ساعتی که به خانه او تحویل داده شد تایید می‌کند که این ساعت توسط اپل در سال ۲۰۲۲ ساخته‌ شده و برای فروش در ایالات‌متحده در نظر گرفته شده بود. زویا که خواست تنها با نام کوچکش به او اشاره شود، به الجزیره گفت: «در فروشگاه به من توضیح دادند که اینها محصولات اصلی اپل هستند که از طریق «واردات موازی» وارد روسیه می‌شوند. فکر می‌کردم خرید آنلاین بسیار ساده‌تر از جست‌وجوی فروشگاه در یک کشور ناآشناست.» نزدیک به ۱۴۰۰ شرکت، از جمله بسیاری از شناخته‌شده‌ترین برندهای بین‌المللی، از فوریه ۲۰۲۲ اعلام کردند که در اعتراض به حمله روسیه به اوکراین، فعالیت‌های خود را در این کشور متوقف یا لغو کرده‌اند. تحقیقات چندماهه الجزیره نشان می‌دهد که دو سال پس ‌از این حمله، بسیاری از محصولات این شرکت‌ها هنوز به‌طور گسترده در روسیه فروخته می‌شوند که در بسیاری از موارد نقض تحریم‌های غرب است.

شرکت‌های روسی که با قانونی کردن «واردات موازی» از سوی دولت روسیه به آنها کمک شد، شبکه‌ای از زنجیره‌های تامین جایگزین را برای واردات کالاهای محدودشده از طریق کشورهای سوم ایجاد کرده‌اند. شرکت‌هایی که این محصولات را تولید می‌کنند، یا مایل نبوده‌اند یا نمی‌توانند این شبکه‌های توزیع غیررسمی را محدود کنند. حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین باعث واکنش بین‌المللی شد که بر اساس برخی برآوردها به تبدیل‌شدن روسیه به «تحریم‌شده‌ترین کشور در جهان» منجر شد. روسیه همچنین مهاجرت داوطلبانه گسترده برندها را تجربه کرد که از نظر مقیاس تنها با تحریم آفریقای جنوبی قابل ‌مقایسه بود که عامل تسریع سقوط آپارتاید بود.

به گزارش تجارت فردا، بر اساس «آمار دانشکده مدیریت ییل»، بیش از ۱۳۰۰ شرکت اعلام کردند که از روسیه خارج می‌شوند یا فعالیت‌های خود را در آنجا محدود می‌کنند. با این‌ حال، اقتصاد روسیه بهتر از آنچه انتظار می‌رفت، کمپین فشار را پشت سر گذاشت و اذعان روزافزونی وجود داشت دال بر اینکه انتظارات تحریمی که مسکو را به عقب بیندازد، نابجا بوده است. بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی روسیه در سال اول جنگ تنها ۱/۲ درصد کاهش یافت -در مقایسه با کاهش ۵/۸درصدی پیش‌بینی‌شده- و از آن زمان تاکنون در حال رشد بوده است. بر اساس تحلیل اندیشکده «بروگل» مستقر در بروکسل، درآمد واقعی قابل‌تصرف روس‌ها در مقایسه با سال ۲۰۲۱ تنها یک درصد کاهش ‌یافته است، کمتر از کاهشی که در طول همه‌گیری کووید مشاهده شد. حداقل در ابتدا، واردات ضربه قابل ‌توجهی خورد. بر اساس برآوردهای بروگل، ارزش تمام کالاهای وارداتی در چهار ماه اول پس از تهاجم در مقایسه با چهار ماه قبل‌تر به نصف کاهش یافت.

انعطاف‌پذیری غیرمنتظره اقتصاد روسیه

اما از آن زمان به بعد، واردات بخش اعظم آن «زمین ازدست‌رفته» را تشکیل می‌دهد. بر اساس گزارش بانک مرکزی روسیه، در کل سال ۲۰۲۲، واردات تنها هشت درصد کاهش یافت، اگرچه پژوهشگران مستقل کاهش شدیدتر را بین ۱۵ تا ۱۶ درصد تخمین زدند. بر اساس گزارش بانک مرکزی روسیه، در سال ۲۰۲۳، واردات به ۷/۹۹ درصدِ سطح قبل از جنگ رسید. انعطاف‌پذیری غیرمنتظره اقتصاد روسیه تا حدی به دلیل زنجیره‌های تامین جایگزین بوده است. در اواخر مارس ۲۰۲۲، با مشخص شدن مقیاس خروج شرکت‌ها از روسیه، مسکو «واردات موازی» -واردات محصولات بدون اجازه صاحب برند- را قانونی کرد. «واردات موازی» طبق قوانین بین‌المللی ممنوع نیست و از سوی برخی کشورها (از جمله ژاپن و بریتانیا) برای برخی کالاها مجاز است. «جاستین نولان»، مدیر موسسه حقوق بشر استرالیا در دانشگاه «نیو ساوث ولز» سیدنی، به الجزیره گفت: «معمولاً از آن‌گونه واردات برای اطمینان از تامین داروهای ضروری استفاده می‌شود، اما در اینجا، روسیه فهرست‌های خود را به کالاهای مصرفی رایج‌تر بسط داده است.»

مورد اپل -که محصولاتش در بسیاری از کشورهای تحت تحریم غرب ممنوع است- نمونه‌ای از نحوه عملکرد رژیم «واردات موازی» روسیه را در عمل نشان می‌دهد. بزرگ‌ترین خرده‌فروش محصولات اپل در روسیه با نام «Re:Store»، پس از خروج این غول فناوری [اپل]، برای چند ماه «به‌منظور ارزیابی وضعیت» تعطیل شد. هنگامی‌ که «Re:Store» در سپتامبر ۲۰۲۲ بازگشایی شد، این خرده‌فروش نام خود را به «Restore:» تغییر داد؛ دامنه خود را گسترش داد و نه‌تنها محصولات اپل بلکه سِشُوار، کنسول‌های بازی و لوازم‌خانگی هوشمندِ دیگر تولیدکنندگان را به فروش رساند. «Restore:» برای پنهان کردن استفاده از زنجیره‌های تامین غیررسمی خود تلاش زیادی نمی‌کند.

هنگامی‌که الجزیره به ‌عنوان مشتری با خط کمک فنی «Restore:» تماس گرفت، یکی از نمایندگان خدمات مشتریان گفت که اقلام اصلی اپل را که از چین و دوبی تهیه ‌شده بود فروخته است. نماینده خدمات مشتریان به الجزیره گفت: «پس از اعمال تحریم‌ها، تامین‌کنندگان راه‌هایی را پیدا کردند و اساساً به ارسال بدون وقفه ادامه دادند.» او بدون ارائه شواهد حدس زد که تولیدکنندگان از ادامه فروش محصولاتشان در روسیه آگاه‌اند اما چشمان خود را بر این رویه بسته‌اند. بازیگران کوچک‌تر از جمله فروشندگان فردی و خُرد نیز در عرضه محصولات اپل مشارکت دارند. «یاندکس مارکت»، جایی که زویا «اپل واچِ» خود را خریداری کرد، صدها آیفونی را که توسط خرده‌فروشان ثبت‌شده متعدد فروخته شده‌اند، فهرست می‌کند، که برخی از آنها قول می‌دهند سفارش‌ها را در کمتر از دو ساعت تحویل دهند. زویا ساعت خود را از شرکتی به نام «آی‌دی استور» (IDstore) خریداری کرد که طیف گسترده‌ای از کالاهای اپل از جمله کامپیوتر، تلفن هوشمند، ساعت و کابل را برای فروش ارائه می‌دهد.

به گفته «روس پروفایل»، وب‌سایتی که داده‌های ثبت‌های رسمی را جمع‌آوری می‌کند، «آی‌دی استور» در نوامبر ۲۰۲۲ ثبت شد و تنها یک کارمند دارد. در واتس‌اپ، یکی از نمایندگان «آی‌دی استور» به الجزیره گفت که این شرکت کالاهایی را از هند، مالزی، امارات متحده عربی، ایالات‌متحده و اروپا به روسیه تحویل می‌دهد، اما از توضیح بیشتر خودداری کرد. «Restore:» به درخواست‌های ایمیل‌شده برای اظهارنظر پاسخ نداد. سوابق گمرکی نشان می‌دهد که چگونه پس از بسته شدن کانال‌های توزیع رسمی، بازیگران جدیدی برای عرضه کسب‌وکارهای مشتری‌دار ظاهر شدند. قبل از جنگ، شرکت‌های روسی تابع اپل، سامسونگ و الکترولوکس تقریباً به‌طور انحصاری مسئول واردات محصولات خود بودند. اما از فوریه ۲۰۲۲، طبق داده‌های گمرک، تنها حدود یک درصد از محموله‌ها از این کانال‌های رسمی عبور کرده‌اند. در عوض، اکثریت قریب‌به‌اتفاق محصولات سامسونگ، اپل و الکترولوکس توسط ده‌ها شرکت و کارآفرین روسی کمترشناخته‌شده وارد شده‌اند.

عدم همراهی واردکنندگان با تحریم روسیه

اکثر فرستنده‌های نام‌برده‌شده در داده‌های واردات روسیه در حوزه‌های قضایی که به تحریم‌ها علیه مسکو نپیوسته‌اند -از جمله امارات، چین و هنگ‌کنگ- گنجانده شده‌اند. الجزیره با تعدادی از بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان محصولات اپل که در آمارهای گمرکی شناسایی شده بودند، به ‌عنوان یک خریدار بالقوه از روسیه مراجعه کرد. سه شرکت به درخواست‌های ایمیلی پاسخ دادند و با وجود تحریم‌ها علاقه خود را برای فروش به روسیه ابراز کردند. دو نفر از آنها بعدتر بدون ارائه جزئیات در مورد تجارت خود، ارتباطات خویش را متوقف کردند. یکی از مدیران فروش «بی‌ام‌جی اینترنشنال»، یک شرکت ثبت‌شده در دوبی، به الجزیره گفت: «ما در واقع خودمان مستقیم در بازارهای روسیه می‌فروشیم. اما درعین‌حال، علاقه‌مند به ایجاد کانال‌های جدید با مشتریان جدید هستیم. ما می‌توانیم سامسونگ، اپل و بسیاری از برندهای دیگر را تامین کنیم.»

«بی‌ام‌جی اینترنشنال» در وب‌سایت خود ادعا می‌کند که «توزیع‌کننده مجاز بسیاری از برندهای معروف، از جمله اپل، سامسونگ، شیائومی، نوکیا، ریلمی، اوپو، آنر، JBL، کنسول‌های بازی و بسیاری دیگر» است. بر اساس فهرست قیمت محصولات اپل که به الجزیره ارائه ‌شده است، «بی‌ام‌جی اینترنشنال» گوشی‌های هوشمند تولیدشده در هند، چین، ژاپن و خاورمیانه را به فروش می‌رساند. مدیر فروش این شرکت گفت: «اما اکثر دستگاه‌ها، اگر نگوییم همه، ساخت هند هستند.» او گفت که شرکت او گوشی‌های هوشمند تولیدشده «برای کشورهای عربی» را مستقیم از اپل و دستگاه‌های تولیدشده برای کشورهای دیگر را از شرکت‌های وابسته دریافت می‌کند. او گفت که دریافت مستقیم پرداخت‌ها از روسیه ممکن است مشکل‌ساز باشد زیرا بانک‌های دوبی «اکنون پرسش‌های زیادی می‌پرسند و می‌توانند پرداخت را رد کنند». مدیر فروش شرکت مذکور گفت که برای دور زدن این موضوع، از واسطه‌ها استفاده می‌کند تا از طرف او پرداخت‌ها را بپذیرند تا با بانکش مشکلی پیش نیاید. او گفت: «ما می‌توانیم شما را به شرکای خود در مسکو معرفی کنیم، می‌توانید مبلغ پرداختی را برای آنها در یک بانک روسی ارسال کنید و آنها اینجا برای ما پول می‌فرستند. البته آنها کمیسیون خواهند گرفت.» هنگامی‌که الجزیره مستقیماً با «بی‌ام‌جی»، تماس گرفت، این شرکت از ارائه نظر خودداری کرد. محصولات اپل به ‌هیچ ‌وجه مستثنی نیستند.

در سوپرمارکت‌های روسیه، برندهای محبوب مواد غذایی مانند کوکاکولا، لیپتون، لیندت، گیشا، تی‌چیبو و پرینگلز با وجود خروج رسمی از این کشور، همچنان در قفسه‌ها به نمایش گذاشته می‌شوند. خریداران روسی همچنان می‌توانند توالت‌های خود را با «Bref» تمیز کنند و لباس‌های خود را با مواد شوینده «پرسیل» بشویند. لوازم آرایشی «لوکسیتان» با نام جدید سیریلیک در فروشگاه‌های سابق این برند فرانسوی در روسیه فروخته می‌شود که پس از حمله روسیه [به اوکراین] به یک خریدار محلی فروخته شد. سایر برندهای زیبایی محبوب مانند سایوز، شوارزکوف و شَنِل -که همه آنها به‌طور رسمی از روسیه خارج شده‌اند- به‌طور آشکار در فروشگاه‌های زنجیره‌ای لوازم‌ آرایشی به فروش می‌رسند.

پس از خروج برندهای خودرویی از جمله مرسدس بنز، بی‌ام دابلیو، رولز رویس، نیسان، کیا و فورد از روسیه، بر اساس گزارش انجمن کسب‌وکارهای اروپایی، فروش خودرو در این کشور در سال ۲۰۲۲ تا ۵۹ درصد کاهش یافت. در حالی ‌که فروش در سال ۲۰۲۳ شروع به بهبود کرد، سهم تولیدکنندگان چینی از بازار به حدود ۵۰ درصد افزایش یافت، در حالی‌ که قبل از تهاجم کمتر از ۱۰ درصد بود. در همین حال، طبق اعلام بازار آنلاین و ارائه‌دهنده تجزیه‌وتحلیل «Auto.ru» میانگین قیمت یک خودرو جدید در سال ۲۰۲۳، ۱۷ درصد افزایش یافت. برندهای بزرگی مانند آئودی، مرسدس و بی‌ام دابلیو همچنان در نمایندگی‌های بزرگ خودرو مانند «رولف» به فروش می‌رسند، البته گاهی اوقات با قیمت‌های بالا و بادکنکی.

والنتینا، یک مستمری‌بگیر از منطقه کالوگای روسیه، یک مجموعه «لِگو» برای نوه‌اش در بازار آنلاین روسیه با نام «اوزون» خریداری کرد. والنتینا به الجزیره گفت: «قیمت یکسان است و حتی کالا را درب منزل تحویل می‌دهند.» والنتینا مجموعه «لگو»ی خود را از «گریفین تکنولوژی»، یک شرکت ثبت‌شده در سن‌پترزبورگ در سال ۲۰۱۱ خرید. بر اساس داده‌های گمرکی ارائه‌شده از سوی «ایمپورت جنیوس» (Import Genius)، گرچه «گریفین تکنولوژی» عمدتاً یک عمده‌فروش کامپیوتر است، اما بیشتر شبیه یک خرده‌فروش عمومی در «اوزون» عمل می‌کند و همه‌چیز را از لوازم الکترونیکی گرفته تا اسباب‌بازی‌ها و لوازم‌آرایشی می‌فروشد. شرکت «گریفین تکنولوژی» سال گذشته (2023) حداقل ۱۲ محموله از محصولات «لگو» را از یک شرکت ثبت‌شده در هنگ‌کنگ به نام «Union Computer Supplies Limited» دریافت کرد. در حالی ‌که در سوابق گمرکی کمتر مطرح هستند، اما شرکت‌های عضو اتحادیه اروپا که برخی از سخت‌ترین تحریم‌ها را علیه روسیه اعمال کردند، در میان تامین‌کنندگان کالا نیز هستند.

یکی از بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان لگو که به‌رغم خروج رسمی از کشور به‌راحتی در بازارهای آنلاین روسیه مانند بازار «اوزون» فروخته می‌شود، شرکتی است که در لهستان به نام «بیلاکس» ثبت‌ شده است. هنگامی ‌که یکی از خبرنگاران الجزیره که خود را به ‌عنوان مشتری معرفی می‌کرد، به او مراجعه کرد، یکی از نمایندگان شرکت مذکور گفت که تجارت اصلی او انتقال کالا از اروپای غربی به اروپای شرقی و آسیای مرکزی است. او گفت: «ما روابط مستمری با مشتریان خود در روسیه داریم و در این مناقشه طرف تجارت هستیم.» او الجزیره را به یک شرکت مستقر در روسیه به نام «کیدز تایمز» متصل کرد، جایی که یک مدیر فروش ادعا کرد که تقریباً به هر کالای لگویی «از طریق شرکای خود در اروپا» دسترسی دارد.

بیلاکس در بیانیه‌ای به الجزیره گفت که این شرکت «هیچ‌وقت لگو را معامله نکرده است» و تنها خدمات لجستیک را برای اشخاص سوم ارائه می‌کند. لگو در بیانیه‌ای به الجزیره گفت که «اقداماتی را برای افزایش دید و کنترل بر هرگونه فعالیت بالقوه فروش مجدد از سوی شرکای خرده‌فروشی انجام داده است که شامل اضافه کردن بندی به قراردادهای خرده‌فروشی موجود است که شرکای خرده‌فروشی موجود را از عرضه به روسیه منع می‌کند». یافتن مشاغل خارج از روسیه که مایل به عرضه مستقیم کالاهای تحریم‌شده به مشتریان روسی هستند، دشوار نیست.

«استایل اَوت واچِز و جولری»، یک جواهرفروشی در دوبی که ساعت‌های رولکس و دیگر ساعت‌های ممتاز را می‌فروشد، به خبرنگار الجزیره که خود را به ‌عنوان یک خریدار معرفی می‌کرد، گفت که معامله با یک مشتری روسی «خوشحالی زیادی دارد و تعداد زیادی از آنها هم وجود دارند». رولکس پس از حمله قوای روس به اوکراین به دولت روسیه اعلام تحریم کرد و عرضه به روسیه را متوقف کرد و ساعت‌های آن تحت تحریم‌های اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده کالاهای لوکس محسوب می‌شوند، اگرچه امارات به تحریم‌ها علیه مسکو نپیوست. هنگامی ‌که الجزیره برای اظهارنظر با او تماس گرفت، یک نماینده این شرکت گفت که این شرکت «نیازی به بازاریابی یا تبلیغات ندارد» و از بحث بیشتر در مورد این موضوع خودداری کرد.

«کیو. کِی زِد»، یک عمده‌فروش در قزاقستان که لوازم‌ خانگی می‌فروشد، گفت که مشتریان زیادی از روسیه نیز دارد که برخی از آنها کالاهایی را که به دلیل تحریم‌ها به‌طور رسمی در کشور موجود نیستند، به‌ صورت عمده خریداری می‌کنند. یکی از نمایندگان شرکت در گفت‌وگوی تلفنی به الجزیره گفت: «می‌توانید بیایید و کل کامیون را بخرید.» داده‌های گمرک نشان می‌دهد که محصولات از طریق کانال‌های غیررسمی در مقیاس وسیع به روسیه وارد می‌شوند. تمامی کالاهایی که وارد روسیه می‌شوند، چه از طریق کانال‌های توزیع رسمی و چه به ‌عنوان واردات موازی، باید به گمرک اظهار شود که اطلاعاتی از جمله نام فرستنده، گیرنده و مقدار محموله را ثبت می‌کند. در حالی ‌که داده‌های گمرک به‌طور رسمی بین واردات بر اساس مجاز بودن آنها توسط سازنده تمایز قائل نمی‌شود، شرکت‌های واردکننده‌ای که هیچ رابطه رسمی با سازنده ندارند، نشانه واردات موازی هستند.

در هفته‌های پس از تهاجم، حمل‌ونقل آیفون به روسیه نیز عملاً متوقف شد. بر اساس داده‌های واردات روسیه که «ایمپورت جنیوس» ارائه کرد، تنها حدود ۲۰۰ کیلوگرم (۴۴۰ پوند) از دستگاه‌ها -معادل حدود ۴۰۰ آیفون- در سه ماه اولِ پس از حمله، به روسیه وارد شد، در حالی ‌که تنها در ژانویه ۲۰۲۲ حدود ۲۰۰ تن بود. در تابستان، محموله‌ها به ‌آرامی شروع به بهبود کردند. اما واردات هرگز به سطح قبل از تهاجم بازنگشت و در پایان سال ۲۰۲۲ به اوج خود در حدود یک‌سوم این میزان رسید، قبل از اینکه طی شش ماه بعد دوباره کاهش یابد. اپل در بیانیه‌ای به الجزیره گفت: «اپل فروش محصولات خود را در روسیه در مارس ۲۰۲۲ متوقف کرد و از آن زمان تاکنون هیچ تغییری ایجاد نشده است.» محصولات تولیدشده توسط رقیب اپل، یعنی سامسونگ، که همچنین اعلام کرد صادرات خود را پس از تهاجم به حالت تعلیق درآورده بود، از الگوی مشابهی پیروی کردند، به‌طوری‌که محموله‌ها در ماه آوریل متوقف شدند و تا پایان سال ۲۰۲۲ به‌طور قابل ‌توجهی بهبود یافتند.

بر اساس داده‌های گمرک، در ژانویه ۲۰۲۲، حدود ۳۵۱ تن دستگاه سامسونگ به روسیه وارد شد، در حالی ‌که در آوریل تنها ۱۹ کیلوگرم (۴۱ پوند) بود. تا اکتبر، محموله‌ها به حدود ۱۳۵ تن بازگشتند، قبل از اینکه دوباره در طول سال ۲۰۲۳ کاهش یابد. این شرکت فناوری کره جنوبی در ایمیلی به الجزیره گفت: «سامسونگ فروشگاه‌های خرده‌فروشی در روسیه ندارد. ارسال به روسیه همچنان در حالت تعلیق باقی ‌مانده است.» در مورد حداقل یک برند بزرگ، به نظر می‌رسد واردات به سطح دوران قبل از جنگ بهبود یافته است.

تولیدکننده لوازم ‌خانگی سوئدی «الکترولوکس» که در سپتامبر ۲۰۲۲ اعلام کرد به‌طور کامل از روسیه خارج می‌شود، شاهد کاهش محموله محصولات خود در طول سال ۲۰۲۲ بود که از حدود ۱۶۰۰ تن در ژانویه به تنها ۱۸۴ تن در سپتامبر رسید. اما تا ماه می ۲۰۲۳، محموله‌ها به حدود دو هزار تن قبل از جنگ رسید و دوباره به‌شدت کاهش یافت. الکترولوکس از سوابق گمرکی که گویا نشان می‌دهد محصولاتش به روسیه همچنان جریان دارد -عمدتاً از تامین‌کنندگان چینی- تعجب کرد. سخنگوی این شرکت گفت که داده‌ها حاکی از آن است که محصولات با برند الکترولوکس به وسیله شرکت‌های غیروابسته بدون مجوز ساخته و صادر می‌شوند. این سخنگو به الجزیره گفت: «طبق داده‌هایمان، ما در سال ۲۰۲۳ هیچ محصولی به روسیه نداشتیم و رویه‌هایی برای تایید این ارقام در نظر گرفته‌ایم.» او گفت: «بر اساس اطلاعاتی که شما ارائه کردید، می‌توانیم نتیجه بگیریم که محصولات به وسیله الکترولوکس تولید نشده و از طرف ما به روسیه صادر نشده‌اند. ما این دسته‌بندی محصولات را در چین تولید نمی‌کنیم و به هیچ تامین‌کننده‌ای برای صادرات محصولات با مارک الکترولوکس به روسیه مجوز نداده‌ایم. بنابراین، واردات یک‌جور استفاده کاملاً غیرقابل ‌قبول و غیرمجاز از برند ماست.»

سایر برندهای غربی که به‌راحتی در روسیه در دسترس هستند، هرگونه دخالت در عرضه کالا به این کشور را تکذیب و به تلاش خود برای حفظ کنترل بر زنجیره تامینشان اشاره کردند. «آئودی» در بیانیه‌ای کتبی به الجزیره گفت: «این شرکت از مارس ۲۰۲۲ به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به روسیه خودرو عرضه نکرده است. در حال حاضر هیچ واردکننده مجازی برای واردات خودرو در روسیه نداریم. ما واردات خودروها یا قطعات اصلی آئودی به روسیه را در بازار خاکستری نمی‌پذیریم.» «مرسدس بنز» هم اعلام کرد که اقداماتی را برای اطمینان از کنترل فروش خودروهای خود انجام داده است. یکی از سخنگویان مرسدس بنز به الجزیره گفت: «ما اقدامات آگاهانه و آگاهی‌بخش و کنترل شدیدی را در شبکه فروش جهانی خود برقرار کرده‌ایم تا خطر دور زدن تحریم‌های احتمالی را به حداقل برسانیم.» تعدادی از شرکت‌ها، از جمله شرکت‌های آلمانی «چیبو» و «هِنکِل» به الجزیره گفتند که ابزار محدودی برای جلوگیری از «واردات موازی» دارند. کوکاکولا گفت توانایی این شرکت برای رسیدگی به این موضوع «از سوی عوامل نظارتی مرتبط با تجارت آزاد در اتحادیه اقتصادی اوراسیا» -بازار واحد یکپارچه‌ای متشکل از روسیه، ارمنستان، بلاروس، قرقیزستان و قزاقستان- محدود شده است.

شرکت فنلاندی مواد غذایی «فازر» که مالک شکلات «گیشا» است، تاکید کرد که روسیه را برای همیشه ترک کرده است. این شرکت در بیانیه‌ای به الجزیره گفت: «طبق اطلاعاتی که در بهار سال ۲۰۲۳ از شرکت پخش فنلاندی YLE دریافت کردیم، محصولاتی که هنوز در روسیه فروخته می‌شوند از طریق فنلاند و استونی وارد بازار روسیه شده و به دست شهروندان خصوصی روسی حمل و جابه‌جا شده‌اند. وقتی پای موارد جداگانه به میان می‌آید، متاسفانه، برای ما غیرممکن می‌شود که تجارت را متوقف کنیم.» در این بیانیه آمده است: «فازر مقدار کمی از محصولات را به آسیای مرکزی صادر می‌کند، اما چنین افزایش ناگهانی‌ در این مقادیر وجود ندارد که این امر می‌تواند نشان دهد محصولات در واقع از طریق این کانال‌ها به روسیه می‌رسند. اگر متوجه شویم مشتری‌ وجود دارد که به‌طور فعال و حرفه‌ای محصولات را صادر می‌کند، در این صورت دخالت خواهیم کرد.»

خروج تشریفاتی و شرکت‌های صوری

در تحلیلی که در دسامبر منتشر شد، پژوهشگران «دانشکده اقتصاد کی‌یف» دریافتند که داده‌های گمرک «تلاش‌های فراوانِ» بسیاری از شرکت‌ها برای «حفظ تعهدات و استانداردهای اخلاقی‌شان» را نشان داد و اینکه شرکت‌هایی که خروج کامل خود از روسیه را اعلام کرده‌اند، به میزان قابل‌ توجهی ارسال مستقیم کالایشان به این کشور کاهش یافته است. با این ‌حال، در برخی موارد، به نظر می‌رسد خروج یک برند تا حد زیادی «تشریفاتی» بوده است.

در حالی ‌که «لوکسیتان» دیگر به‌طور مستقیم شرکای روسی خود را تامین نمی‌کند، اما این برند فرانسوی همچنان در مقادیر قابل ‌توجهی به روسیه وارد می‌شود. شرکت روسیِ سابقِ تابع «لوکسیتان» اکنون به مدیریت محلی تعلق دارد. اما این شرکت روسی تابعه، سهام خود را به ‌عنوان وثیقه به «لوکسیتان اینترنشنال» تعهد کرده است و «لوکسیتان اینترنشنال» یک «قرارداد اختیار خرید» برای بازخرید شرکت تابعه در یک دوره پنج‌ساله از ژوئن ۲۰۲۵ دارد. شعبه سابق «لوکسیتان» لوازم‌ آرایشی خود را تقریباً به‌طور انحصاری از طریق یک شرکت به نام «اسمارت بیوتی ال‌ال‌سی» (Smart Beauty LLC) دریافت می‌کند که در تضاد با سناریوی معمولی مربوط به واردات موازی است که در آن بسیاری از تامین‌کنندگان کوچک درگیر هستند.

«اسمارت بیوتی ال‌ال‌سی» در ژوئن ۲۰۲۲ در دوبی به ثبت رسید؛ همان ماهی که «لوکسیتان» خروج خود از روسیه را اعلام کرد و طبق داده‌های گمرک، بیش از ۹۰۰ تن لوازم ‌آرایشی را به روسیه ارسال کرده است. ردیابی زنجیره تامین کالا از کارخانه‌ای که در آن تولید می‌شود تا آن قفسه‌ای در روسیه که کالا در آن جای می‌گیرد می‌تواند چالش‌برانگیز باشد زیرا واردکنندگان ممکن است از شرکت‌های واسطه متعدد در کشورهای مختلف استفاده کنند. صاحب یک تامین‌کننده عمده‌فروشی لوازم الکترونیکی روسی که به ‌شرط فاش نشدن نام سخن می‌گفت، به الجزیره گفت که «شرکت‌های صوری زیادی» در کشورهای سوم به‌طور خاص برای سازمان‌دهی «واردات موازی»، گاهی از سوی واردکنندگان روسی و گاهی حتی از سوی خود برندها، تاسیس شده‌اند. او گفت: «شرکت‌های صوری که به وسیله برندها تاسیس شده‌اند، به‌ندرت با بازیگر جدیدی که او را نمی‌شناسند صحبت می‌کنند و به ‌این ‌ترتیب، به درخواست ایمیل هم پاسخ نمی‌دهند.» او افزود: «اما روابط میان برندها و خرده‌فروشان در طول سال‌ها توسعه یافته است. استفاده از اقمار [چه شرکت باشد و چه افراد] و تداوم کسب‌وکار بسیار وسوسه‌برانگیز است.»

«میخائیل برمیستروف»، مدیر اندیشکده روسی «اینفولاین آنالیتیکس» (Infoline Analytics) به الجزیره گفت: برندهای غربی را که از روسیه فاصله گرفته‌اند می‌توان به‌طورکلی به سه گروه طبقه‌بندی کرد. او گفت: «گروه اول، افراد یا شرکت‌هایی هستند که روسیه را ترک کرده و فعالانه تلاش می‌کنند از واردات موازی جلوگیری کنند.» برمیستروف گفت که از آن دسته از شرکت‌های غربی که تهدید کرده‌اند شرکای روسی را به دلیل استفاده از واردات موازی در لیست سیاه قرار دهند، آگاه است، اگرچه او از ذکر نام این شرکت‌ها خودداری کرد. به گفته برمیستروف «گروه دوم، آنانی هستند که چشم خود را بر روی این موضوع می‌بندند. گروه سوم هم کسانی‌اند که به تجارت فعالانه با روسیه از طریق واسطه‌ها ادامه می‌دهند و خودشان واردات موازی را به‌طور موثر تسهیل می‌کنند».

در حالی ‌که تحریم روسیه برای اکثر شرکت‌ها یک تصمیم داوطلبانه بود، تولیدکنندگان به‌اصطلاح کالاهای لوکس خطرات قانونی بیشتری با ملاحظه تحریم‌های آمریکا و اروپا دارند. کالاهای لوکس تعریف موسعی دارد از جمله خودروهایی با ارزش بازاری بیش از ۵۰ هزار یورو، سشوار لوازم‌خانگی، ماشین لباسشویی و یخچال به ارزش بیش از ۷۵۰ دلار، و گوشی‌های هوشمند به ارزش بیش از ۳۰۰ دلار و سایر موارد. در حالی ‌که نقض تحریم‌ها در بسیاری از کشورها یک جرم کیفری است، اجرای آن عموماً خاص کشورهاست. هر شرکتی که در حوزه قضایی‌ ثبت ‌شده باشد که تحریمی را اعمال نکرده است، مانند امارات متحده عربی یا چین، از نظر قانونی ملزم به رعایت محدودیت‌های کشور دیگر نیست.

برخی از مدافعان حقوق بشر استدلال می‌کنند که تولیدکنندگان بر اساس اصول راهنمای سازمان ملل در تجارت و حقوق بشر، مسئول فروش محصولات خود هستند، خواه با تایید آنها فروخته شوند یا خیر. «اِلا اِسکای‌بِنکو»، پژوهشگر «مرکز منابع تجاری و حقوق بشر» مستقر در لندن، به الجزیره گفت: «شرکت‌ها مسئول نحوه استفاده از محصولات خود هستند. بسیار مهم است که شرکت‌ها مطمئن شوند که تاثیرات نامطلوب حقوق بشر مربوط به فعالیت‌های خود را ایجاد نمی‌کنند یا در آن نقشی ندارند. آنها باید به دنبال پیشگیری یا کاهش اثرات سوء حقوق بشر باشند.» اسکای‌بنکو گفت که شرکت‌ها باید بررسی‌های لازم را انجام دهند و سازوکار‌هایی را برای شناسایی سفارش‌های مشکوک از طرف اشخاص طرف سوم ایجاد کنند. او گفت: «به ‌عنوان‌مثال، اگر سفارش به‌طور غیرعادی بزرگ باشد، تولیدکننده می‌تواند پرسش‌هایی مطرح کند. من می‌دانم که برخی از شرکت‌ها از مشتریان خود می‌خواهند که گواهی دهند کالاهای آنها به روسیه ارسال نمی‌شود.»

با این‌ حال، سازوکار‌های پاسخگو نگه ‌داشتن شرکت‌ها -به‌جز دادگاه کیفری بین‌المللی- محدود است و تنها به مستقیم‌ترین نمونه‌های آسیب می‌پردازد، مانند جایی که اجزای آنها در سلاح‌هایی که برای هدف قرار دادن غیرنظامیان استفاده می‌شوند، کاربرد می‌یابد. «آژانس ملی پیشگیری از فساد اوکراین» (NACP) پایگاه داده‌ای از اجزای خارجی که گزارش ‌شده در سلاح‌های روسی در اوکراین یافت شده، نگهداری می‌کند و هزاران مورد از ده‌ها کشور از جمله ایالات‌متحده و بسیاری از اعضای اتحادیه اروپا را فهرست می‌کند.

در میان شرکت‌های نام‌گذاری‌شده در این پایگاه داده‌ای می‌توان به برندهای خانگی از جمله بوش، هیتاچی، کانن و ال‌جی اشاره کرد. برند بوش به الجزیره گفت که «سیاست‌ها و رویه‌هایی را که به‌طور معقولی برای برآوردن و دستیابی به الزامات انطباق با مقررات، قوانین و مقررات کنترل صادرات قابل ‌اجرا طراحی شده‌اند، ایجاد و حفظ می‌کند». یکی از سخنگویان برند بوش گفت: «هدف ما جلوگیری از استفاده از محصولات بوش به‌گونه‌ای است که تحریم‌ها را در انتهای زنجیره تامین مستقیم یا غیرمستقیم در حوزه نفوذ ما نقض کند.» سایر شرکت‌های نام‌برده‌شده در این پایگاه داده‌ای به الجزیره پاسخی ندادند. در حالی ‌که فروش کالاهایی با کاربردهای نظامی می‌تواند خطوط شفاف اخلاقی و قانونی را نقض کند، اما محصولات مصرفی معمولی فضای مبهم‌تری را اشغال می‌کنند.

اسکای بنکو گفت، هدف از خروج شرکت‌ها نباید «تنبیه مردم به خاطر کاری که دولتشان انجام می‌دهد» باشد. به گفته او، «اما با ماندن، [شرکت‌ها] ناگزیر به اقتصاد جنگ کمک خواهند کرد. چه به‌طور غیرمستقیم با پرداخت مالیاتی که به بودجه جنگ می‌رسد و چه مستقیم به دلیل قانون بسیج؛ آنها موظف‌اند به تلاش‌های دولت روسیه برای بسیج کمک کنند». اسکای بنکو اذعان کرد که تحریم شرکت‌ها ممکن است عواقب ناخواسته‌ای نیز داشته باشد، مانند انتقال کسانی که شغل خود را از دست می‌دهند به ارتش: «این یک موضوع پیچیده است. [هر شرکت] باید به ضررها در مقابل منافع نگاه کند و مسئولانه از آن خارج شود.» با این‌ حال، برای بسیاری از روس‌ها، خروج شرکت‌ها مسئله اخلاق یا حقوق بشر نیست، بلکه کیفیت زندگی است.

«ولادیسلاو» یک کارآفرین در شهر «روستوف-آن-دونِ» روسیه است که با ماشین حدود چهار ساعت از ماریوپول در اوکراین فاصله دارد؛ شهری که بیشتر آن به دست نیروهای روسی ویران شده است. به‌رغم نزدیکی روستوف به خط مقدم، اوضاع در شهر نسبتاً آرام است. زمانی که خودروسازان شروع به اعلام خروج خود از روسیه کردند، ولادیسلاو که بیش از ۱۰ سال تجربه در فروش خودروهای دست‌دوم دارد، متوجه شد که تقاضا افزایش خواهد یافت و از ارتباطات صنعتی خود برای یافتن «شرکای مورد اعتماد در کشورهای غربی و ایجاد زنجیره تامین» استفاده کرد. ولادیسلاو تخمین می‌زند که شرکت او سالانه حدود ۵۰۰ خودرو از جمله مدل‌هایی از «بی‌ام‌دابلیو»، «مرسدس»، «کیا»، «لکسوس» و«فولکس‌واگن» بفروشد. ولادیسلاو که به دلیل نگرانی‌های امنیتی از ذکر نام خانوادگی خودداری کرد، به الجزیره گفت: «ما به بازارهای کره جنوبی، ایالات‌متحده، اروپا، امارات و چین دسترسی داریم. می‌توانیم تقریباً هر خودرویی را که مردم بخواهند وارد کنیم.»

ولادیسلاو گفت که شرکت او با برندهایی کار می‌کند که «روی کاغذ» رسماً روسیه را ترک کرده‌اند. او می‌گوید: «از نظر قانونی، آنها درگیر نیستند، اما به‌خوبی می‌دانند که خودرو‌های آنها وارد روسیه می‌شود. در بیشتر موارد، آنها چشم خود را می‌بندند. ما در مورد سیاست صحبت نمی‌کنیم. روابط تجاری، این چیزی است که مهم است.» ولادیسلاو، مانند سایر بازرگانانی که با الجزیره صحبت کردند، از صحبت در مورد زنجیره تامین خود با ذکر جزئیات خودداری کرد.

«ناتالیا زوبارویچ»، استاد دانشگاه دولتی مسکو و کارشناس توسعه اجتماعی-اقتصادی منطقه‌ای، به الجزیره گفت: «تجارت روسی هر کاری را که ممکن است، برای پر کردن شکاف انجام می‌دهد. برای بسیاری، این فرصتی است تا جایگاه خود را در بازار پیدا کنند.» او گفت: «اگر بخواهید از بازار سود ببرید، نمی‌توانید بگذارید خالی بماند.» با این ‌حال، بازار روسیه از زمان تهاجم به‌نوعی تغییر کرده است. در همین راستا، برمیستوف به الجزیره گفت: «زنجیره‌های تامین اکنون طولانی‌تر شده و کالاها گران‌تر می‌شوند.» برمستروف افزود که مصرف‌کنندگان تاثیر واقعی قیمت‌های بالاتر را ندیده‌اند زیرا دولت روسیه وام‌های یارانه‌ای با بهره کم برای حمایت از واردات موازی ارائه کرده است. اما او انتظار دارد واردات موازی در طول زمان -و نه به دلیل فشار بین‌المللی- کاهش یابد.

برای بسیاری از روس‌هایی که با الجزیره درباره تجربیات خود از زمان تهاجم صحبت کردند، خروج شرکت‌ها قابل ‌تحمل بوده است. «گوزل»، یکی از ساکنان شهر قازان در مرکز روسیه، به الجزیره گفت: «در ابتدا، دیدن بسته شدن همه فروشگاه‌ها در مرکز خرید بسیار غیرعادی بود. اما من اکنون همان مارک‌ها را آنلاین می‌خرم. البته که راحت‌تر است اما نکته‌اش اینجاست که شما نمی‌توانید قبل از خرید چیزها را امتحان کنید، اما این یک مشکل جزئی است.» برای مدیر یک شرکت بزرگ لبنیاتی که به‌شرط ناشناس ماندن صحبت کرد، تجارت تا حد زیادی بدون آسیب ادامه دارد. او می‌گوید: «تولید ما در دو سال گذشته رشد کرده است. البته چالش‌هایی وجود دارد. به ‌عنوان‌ مثال، شرکت ما فروشنده انحصاری یک برند ماشین‌آلات کشاورزی آمریکایی بود و از آنجا ‌که این برند اعلام کرد حمل‌ونقل را تعلیق کرده است، هیچ راه قانونی برای خرید تراکتور آنها در روسیه وجود ندارد.» وی افزود: «اما طول عمر یک تراکتور بیش از ۱۰ سال است، بنابراین تاثیر آن فوری نخواهد بود. بله، خطراتی وجود دارد و ما در حال انجام اقداماتی برای کاهش آن هستیم.» وی افزود: «ما ۲۲۰ هزار گاو در روسیه داریم. هر چه در مورد جنگ و تهاجم فکر کنیم، چه انتخابی می‌توانیم داشته باشیم؟ ما باید به کار ادامه دهیم و راه‌حل‌هایی برای غلبه بر مشکلات روزمره پیدا کنیم.»