سه برداشت از نابرابری در ایران+نمودار

به گزارش اقتصاد نیوز؛وضعیت توزیع درآمد در سال های دهه 90 به نسبت دهه های گذشته از وضعیت مطلوب تری برخوردار بوده است.به طور کلی میتوان گفت ضریب جینی در این دهه تنها به غیر از سال 97 ، کمتر از 0.4 بوده این در حالیست که در دهه های قبل تر این شاخص هیچگاه پایین تر از 0.4 نبوده.آخرین داده ها از وضعیت توزیع درآمد در ایران به سال 98 مربوط میشود.در سه شاخص نابرابری درآمدی که در این گزارش بررسی شده است ،در هر سه شکاف درآمدی جامعه بهتر یا حداقل می توان گفت که بدتر نشده است،اما این موضوع لزوما به منزله ی بهبود وضعیت درآمدی فقرا نیست.در این گزارش به بررسی وضعیت نابرابری های درآمدی از سال 63 تا سال گذشته که آخرین داده های انتشار یافته مربوط به آمار های نابرابری است،پرداخته شده است.

فقر  و  نابرابری درآمدی

شکل توزیع درآمد یقینا یکی از معیار های ارزیابی برای توسعه یافته بودن یا نبودن یک جامعه است.به عقیده ی برخی از کارشناسان نابرابری در توزیع درآمد نه تنها آسیب های اجتماعی را به همراه دارد بلکه میتواند مانعی جدی برای دستیابی به توسعه ی اقتصادی نیز باشد.از همین رو هرچه شکاف درآمدی در جامعه ای بیشتر باشد امری منفی برای آن اقتصاد تلقی خواهد شد.

برای مثال هرچه در جامعه تعداد افراد کم درآمد بیشتر باشد به طبع افراد کمتری امکان دسترسی به مسائلی مانند آموزش خواهند داشت که در نتیجه بهره وری تعداد زیادی از افراد جامعه پایین خواهد آمد و این امر به طور حتم اثر خود را در اقتصاد خواهد گذاشت،از این اثر در اقتصاد توسعه تحت عنوان تله ی فقر یاد میشود.همین طور  شکاف درآمدی باعت از بین رفتن وحدت اجتماعی یک کشور می شود که از ملزومات اصلی رسیدن به توسعه است.

توزیع درآمد در ایران

ایران در زمره کشور های در حال توسعه قرار دارد از همین رو مسئله و نحوه توزیع درآمد در آن بسیار حائز اهمیت است.البته به دلیل شعارها و اهداف سیستم حکمرانی  کشور،اهمیت توزیع درآمد دو چندان می شود.اما به توجه به آمار ها و داده ها وضعیت ایران در شاخص نابرابری درآمد مطلوب و رضایت بخش نیست.از همین رو به بررسی آخرین داده ها مربوط نحوه شکاف درآمدی در ایران از سال 1363 تا سال 1398 از زاویه شاخص ضریب جینی،شاخص دهک ها و سهم دو دهک فقیر جامعه از درآمد کل پرداخته شده است.

ضریب جینی در 35 سال گذشته

ضریب جینی از شاخص های بسیار متداول در اندازه گیری شکاف درآمدی یا نحوه توزیع درآمد است.این ضریب عددی بین صفر یک است که هرچه این عدد به صفر نزدیک تر باشد نابرابری درآمدی کمتر و هرچه به یک نزدیک تر باشد نابرابری درآمدی بیشتر خواهد بود.

روند کلی ضریب جینی در 35 سال گذشته چنین نشان میدهد که به صورت کلی توزیع درآمد بهبود یافته یا به بیان دیگر نابرابری کاهش یافته است.البته کاهش ضریب جینی و کاهش نابرابری لزوما به معنی بهبود وضعیت تهیدستان نیست بلکه تنها میتوان گفت شکاف درآمدی کاهش یافته است.همانطور که قابل ملاحظه است دهه  70 و 80 به طور تقریبی سیر این شاخص یکسان است و هیچگاه این شاخص کمتر از 0.4 قرار نگرفته است .در اواخر دهه هشتاد و ادامه در دهه 90 با اعطای یارانه به مردم ضریب جینی حالت نزولی به خود گرفت و برای اولین بار در 35 سال گذشته به زیر 0.4 آمد.

نقش یارانه در توزیع درآمد

چنانچه میانگین تعداد خانوار را 4 نفر فرض کنیم ،به هرخانواده حدود 190 هزار تومان یارانه تعلق میگیرد.با توجه به پایین بودن درآمد دهک های کم درآمد ،این مبلغ یارانه اثر بیشتری در درآمد خانواده های کم درامد خواهد گذاشت. البته یک اتفاق دیگر نیز رخ داده است. به گفته برخی مسئولان وزارت تعاون، رفاه و تامین اجتماعی اثر گذاری یارانه در کنار کاهش درآمد دهک های بالایی جامعه است.

براساس اظهار نظر مقام های رسمی اگر کسی در ایران درآمد 5.5 میلیون تومان در ماه داشته و حتی مستاجر باشد جزو 30درصد بالای جامعه ایرانی قرار می گیرد. این اتفاق به توصیف احمد میدری معاون رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی گرچه باورش سخت است، اما نشان می دهد که فقر از آنچه فکر می‌کنیم به ما نزدیک‌تر است.

سهم دو دهک فقیر از درآمد کل

شاخص دیگر مورد بررسی سهم دو دهک فقیر از کل جامعه است. یعنی دهک های اول و دوم که کم برخودارترین دهک های درآمدی جامعه هستند چه سهمی از درآمد ملی دارند.پس از نوسانات سهم دو دهک فقیر جامعه از درآمد کل در دهه 60 ،میتوان گفت این شاخص در دو دهه بعدی یعنی دهه 70 و 80 روند ثابتی را تجربه کرده است.این شاخص در دهه 70 و 80 بین 5 تا 5.5 درصد در نوسان بوده ،به بیان دیگر در این دو دهه سهم 20 درصد از جمعیت ایران تنها 5 تا 5.5 درصد از درآمد کل جامعه بوده است.

این شاخص هم به مانند ضریب جینی در سال های پایانی دهه 80 و آغازین دهه 90 به دلیل اعطای یارانه ها افزایش یافت.در سال 92 سهم دو دهک کم درآمد به بالاترین حد خود در 37 سال گذشته رسید. سهم دو دهک پایین جامعه در سال 92 به 6.8 درصد از درآمد کل رسید. این شاخص در ادامه دهه 90 نزولی شد و به مرز 6 درصد عقب نشست.

نسبت دهک هایی بالایی به  دهک پایینی

سومین مولفه برای وضعیت توزیع درآمد نسبت دهک های بالایی به دهک های پایینی است که به شاخص دهک شاخصی معروف است. این شاخص از تقسیم سهم درآمدی دهک دهم(ثروتمند) بر دهک اول(فقیر تر) به دست می آید.هرچه عدد به دست آمده بزرگ تر باشد به معنی عدم مطلوبیت توزیع درامد در جامعه است.روند حقیقی این شاخص هم مانند ضریب جینی و سهم دو دهک کم درآمد از درآمد کل است.در سال 69 این شاخص در قله 37 سال گذشته در عدد 21 قرار گرفت،به بیان دیگر در این سال ثروتمند ترین دهک 21 برابر فقیر ترین دهک جامعه درآمد داشتند.

در سال های دهه 70 و 80 نیز روند این شاخص تقریبا یکسان و بین 16 تا 18 در نوسان بود است.مشابه سایر شاخص های نابرابری درآمدی این شاخص نیز در سال های پایانی دهه هشتاد رو به کاهش و بهبود نسبی گذاشت.این شاخص در سال 92 به کمترین میزان خود در 37 سال گذشته رسید ،به بیان دیگر در این سال ثروتمند ترین دهک 10.6 برابر فقیر ترین دهک کسب درآمد می کردند. اما پس از آن مجددا تا سطح 14 برابر افزایش یافت.

وضعیت توزیع درآمد در سال 98

طبق آمار ها و داده ها وضعیت توزیع درآمد در سال 98 نسبت به سال 97 بهبود نسبی پیدا کرده است.اما به عقیده برخی از کارشناسان وضعیت نابرابری درآمدی در ایران در سال 98 تنها بدتر نشده یا به بیان دیگر وضعیت افزایش شکاف درآمد فقیر و غنی تا حدودی متوقف شده .برای بررسی دقیق تر از طریق سه شاخص فوق وضعیت نابرابری سال گذشته بررسی شده است.

کاهش ضریب جینی در سال98

بعد از کاهش این ضریب در سال های ابتدایی دهه ی 90 در سال های اخیر روند این شاخص نابرابری درآمد در ایران افزایشی بود و در سال 97 به قله خود در این دهه رسید.

البته در تمامی سال های دهه جاری این ضریب نسبت به دهه های قبلی کمتر بوده است.

پس از سال 97 و ثبت رکور ضریب جینی در دهه 90 ،در سال 98 این شاخص با کاهش مواجه شد و به عدد 0.39 رسید .این کاهش را میتوان تا حدودی ناشی از اعطای یارانه ی معیشتی در سال گذشته دانست.همانطور که گفته شد کاهش ضریب جینی به معنی بهتر شدن وضعیت فقرا نیست بلکه شاید وضعیت فقرا به نسبت وضعیت افراد پر درآمد تر کم تر بدتر شده باشد.

سهم دو دهک کم درآمد در سال 98

بعد از سال 92 سیر نزولی این شاخص تشخیص نابرابری آغاز شد و در سال 97 به کف خود در سال های دهه نود رسید.این شاخص هم به مانند ضریب جینی به دلیل برخی از دلایل به مانند اعطای یارانه معیشتی در سال 98 با افزایش رو به رو شد و به نزدیک 6 درصد رسید،به بیان دیگر دو دهک کم درآمد در سال 98 قریب به تنها 6 درصد از درآمد کل را نصیب خود کردند.

البته با وجود افزایش و بهبود نسبی این شاخص نسبت به سال 97 ،اما هنوز هم سهم دو دهک کم درآمد در سال 98 نسبت به سایر سال های دهه 90 در وضعیت کمتر و نامطلوب تری قرار دارد.

کاهش شاخص دهک در سال 98

پس از سال 92 و روند صعودی این شاخص،در سال 97 شاخص دهک به 14.4 رسید و بالاترین عدد را برای این شاخص در دهه 90 به ثبت رساند.در سال 98 این عدد با کاهش 0.8 به رقم 13.6 رسید.به بیان دیگر در سال گذشته دهک دهم 13.6 برابر دهک اول درآمد کسب کرده اند.به مانند دیگر شاخص های نابرابری علارغم کاهش این شاخص در سال 98 ،هنوز هم این عدد نسبت به دیگر سال های دهه 90 در نسبت بالاتری قرار دارد.

چرا کاهش نابرابری به معنی بهبود وضعیت فقرا نیست؟

کاهش در ضریب جینی ،افزایش سهم دو دهک کم درآمد جامعه و کاهش نسبت درآمد ثروتمندان به فقرا را میتوان تا حدودی به معنی بهبود وضعیت توزیع درامد دانست یا حداقل میتوان گفت که روند افزایش شکاف درآمدی متوقف شده است.اما در هر صورت این موضوع به معنی بهبود درآمد و وضعیت فقرا نیست،بلکه میتوان گفت احتمالا درآمد فقرا و افراد کم درآمد به نسبت درآمد افراد غنی  کمتر کاهش یافته است ،به بیان دیگر کاهش درآمد دهک های بالایی شدت بیشتری داشته است.این موضوع را میتوان ناشی از چند مورد دانست به عنوان مثال میشود به موارد ذیل اشاره کرد؛

کرونا :اپیدمی کرونا باعث شد تا بسیاری از مشاغل و اصناف بازار متحمل ضرر شوند ،از آنجایی که اکثریت مغازه داران و بازاریان در دهک های پر درآمد جامعه هستند باعث کاهش شدید تر درآمد در دهک های بالاتر نسبت به دهک های پایینی شده است.

تحریم ها و ی ثباتی اقتصادی:اوج گیری تحریم و بی ثباتی های اقتصادی در دو مقطع ابتدایی و پایانی دهه 90 باعث شده تا بسیاری از فعالان اقتصادی با دو مشکل روبرو شوند.

نخست: با قبض بخش تولید و سخت تر شدن نقل و انتقال درآمدها کاهش یافته است. بنابراین دهک های بالایی از این زاویه تحت فشار قرار گرفته اند.

دوم: بی ثباتی بازارهای دارایی و تورم ناشی از آن به شدت دهک های میانی و شاغلان با درآمد ثابت را تحت تاثیر قرار می دهد. این گروه نیز با فشار هزینه های و افت درآمدی روبرو می شوند و تحت تاثیر این عامل دهک درآمدی انان می تواند تغییر کند.

دهک های پایین جامعه گرچه با مشکلات زیادی روبرو هستند اما در مقطع ابتدای دهه 90 و سال 98 به دلیل یارانه نقدی و معیشتی سطح اسمی درآمدشان بالا رفت تا از این منظر در آمارهای رسمی بهبود روند اتفاق افتد.

در واقع به دلیل پایین بودن درآمد دهک های فقیر اتفاقاتی مانند اعطای یارانه میتواند تغییر چشم گیری در دهک ها یک ،دو و سه ایجاد کند.در کل میتوان گفت وضعیت شکاف درآمدی جامعه اگر نسبت به سال 97 بهبود نیافته باشد ،بد تر هم نشده است.اما دو ملاحظه را باید در نظر داشت:

نخست: هنوز هم شاخص های نابرابری توزیع درآمد در 98 نسبت به شش سال نخستین دهه 90 نامطلوب تر است.

دوم: این اتفاق را نمی توان به بهبود وضعیت فقر ارتباط داد شاید به تعبیری تصویر فقر در ایران عوض شده است.