پژو و رنو به ایران بازمی‌گردند؟
وزیر صنعت، معدن و تجارت طی چند ماه گذشته همواره بر رفع انحصار از بازار خودرو تاکید کرده و این در شرایطی است که قطعا گزینه برتر و استاندارد برای انحصارشکنی، حضور خودروسازان خارجی در کشور است. هرچند هنوز کشور به‌ویژه در حوزه خودروسازی ابرهای سیاه تحریم را بالای سر خود دارد، با این حال با توجه به پالس‌های مثبت درباره آینده توافق هسته‌ای و برجام، به‌نظر می‌رسد بهتر است از همین حالا زمینه را برای حضور موثر و انحصارشکن خودروسازان خارجی فراهم کرد. ایران و غرب این روزها با کاستن از تنش‌ها، در مسیر احیای برجام قرار گرفته‌اند و با جان گرفتن این سند بین‌المللی، به احتمال فراوان تحریم‌ها لغو و خودروسازان خارجی مانند دوران پسابرجام فرصت حضور در صنعت و بازار خودروی کشور را خواهند داشت. با برداشتن سد تحریم، زمینه حضور دوباره خودروسازان خارجی در کشور فراهم می‌آید و این بهترین فرصت برای وزارت صمت است تا پروژه خود مبنی بر شکستن انحصار در بازار خودرو را پیش ببرد. حال اما این پرسش پیش می‌آید که گزینه‌های محتمل خارجی برای آمدن به ایران کدام خودروسازان دنیا هستند؟ آیا باز هم پژو و رنو به‌عنوان خودروسازان اصلی راهی ایران خواهند شد؟ آیا این شرکت‌ها می‌توانند به پروژه انحصارشکنی صمت کمک کنند؟ اگر پاسخ مثبت است، چگونه؟
پاسخ دقیق به برخی از این پرسش‌ها هرچند نیازمند گذشت زمان است، اما با توجه به اتفاقات گذشته و اخیر، می‌توان حدس‌هایی در مورد آنها زد و زمینه را برای جذب بهترین گزینه موجود به‌عنوان شریک خارجی خودروسازی کشور (در مسیر شکست انحصار) فراهم آورد. نکته کلیدی درباره حضور خارجی‌ها در خودروسازی ایران پس از لغو تحریم، نحوه فعالیت آنها است. به‌نظر می‌رسد اگر قرار بر فعالیت این شرکت‌ها در قالب همکاری با ایران خودرو و سایپا باشد، چندان امیدی به شکست انحصار نیست و تجربه این را ثابت کرده است. این در حالی است که اگر فضا برای فعالیت مستقل خودروسازان خارجی در کشور فراهم شود، با ایجاد رقابتی سالم می‌توان به تعدیل و حتی شکست انحصار در بازار خودروی ایران دل بست. تحقق این هدف البته در گرو تدوین یک برنامه جامع و کامل برای پذیرایی از خودروسازان خارجی است، به نحوی که اولا فضای مساعد و مناسبی برای حضورشان فراهم شود و ثانیا امکان فعالیت مستقل برای آنها وجود داشته باشد.
پژو پشت چراغ قرمز
تا چند ماه پیش شاید می‌شد همچنان روی پژو به‌عنوان شریک شماره یک خودروسازی کشور پس از لغو تحریم‌ها حساب کرد، اما حالا احتمال رخ دادن این اتفاق بسیار پایین است. در دوران پسابرجام، پژو اولین شرکتی بود که برای بازگشت به خودروسازی ایران اعلام آمادگی کرد و اتفاقا پس از مذاکراتی سنگین با ایران خودرو، قرارداد جدیدی را با این شرکت امضا کرد. با توجه به سابقه طولانی همکاری پژو با خودروسازی ایران، پیش بینی می‌شد بعد از لغو تحریم‌ها، این شرکت فرانسوی باز هم برای حضور در «جاده مخصوص» پیشقدم شود، اما دست سرنوشت، تقدیر دیگری را برای این خودروساز فرانسوی نوشت. شرایط به شکلی است که پژو دوست فرانسوی بی‌وفای خودروسازی ایران گویا دیگر راهی برای بازگشت به «جاده مخصوص» ندارد، حداقل تا اطلاع ثانوی. پژو اواخر دهه ۶۰ همکاری با خودروسازی ایران را آغاز کرد و در این مدت دو بار به‌دلیل تحریم از ایران رفت. ابتدا اوایل دهه ۹۰ و به‌دلیل فروش بخشی از سهامش به جنرال موتورز آمریکا و دیگری نیز سال ۹۷ و در پی اعمال تحریم علیه خودروسازی کشور.
هرچند انتظار می‌رفت با لغو تحریم‌ها در آینده، پژو به ایران برگردد و مشارکتی جدید را با ایران خودرو از سر بگیرد، اما با توجه به ادغام این شرکت با فیات-کرایسلر (خودروساز ایتالیایی-آمریکایی) امکان حضور دوباره این خودروساز در «جاده مخصوص» بسیار اندک شده است. عدم بازگشت پژو (و سیتروئن) به ایران اما در درجه نخست، خودروسازی کشور را از وجود شریکی اروپایی محروم نگه خواهد داشت. ایران خودرو حالا باید به فکر همکار خارجی جدیدی پس از لغو تحریم‌ها باشد تا بتواند جای خالی پژو را پر کند. پژو هرچند بی‌وفایی اش ثابت شده و حتی نسبت به مدل همکاری این شرکت با خودروسازی کشور نیز انتقادات زیادی وجود داشته است، با این حال نقشی اساس در شکل‌گیری زیرساخت‌های صنعت خودرو داشته است. علاوه‌بر اینکه پایه بیشتر محصولات ایران خودرو، پژویی به حساب می‌آید، بخشی عظیم از قطعه‌سازی کشور نیز با پژو عجین شده است.
با وجود تحریم و رفتن پژو، ایران خودرو و قطعه سازان همواره امید به بازگشت این شرکت داشته‌اند تا مجبور به تغییر بنیادین زیرساخت‌هایشان نشوند. با این حال با توجه به شراکت با شرکتی که یک سر آن آمریکایی است، بعید به‌نظر می‌رسد پژویی‌ها فعلا راهی برای بازگشت به ایران داشته باشند. نکته دیگر اینجاست که حتی اگر پژو معبری برای ورود دوباره به خودروسازی ایران باز کند، شاید استقبالی از آن نشود. زوج آمریکایی از یکسو و تکرار بی‌وفایی، راه را برای بازگشت پژو به ایران بند آورده و بعید به‌نظر می‌رسد ایرانی‌ها با این مسائل کنار بیایند. در کنار اینها البته شاید خود پژو نیز با توجه به اینکه احتمالا مجوز حضور در بازار آمریکا را در آینده نزدیک به دست خواهد آورد، دیگر چندان میلی به بازگشت به ایران نداشته باشد. اما ازآنجاکه پژو و سیتروئن در قالب یک ائتلاف فعالیت می‌کنند و هر دو با فیات-کرایسلر ادغام شده‌اند، سیتروئن نیز راهی برای بازگشت به ایران ندارد. این شرکت البته هیچ‌گاه به گستردگی پژو در ایران فعالیت نداشت، اما در دوران پسابرجام با سایپا وارد همکاری مشترک شد و حتی گفته می‌شود نصف سهام سایت کاشان سایپا را نیز خریده است. هرچه هست، با توجه به عدم بازگشت این خودروساز فرانسوی (پژوسیتروئن)، علاوه بر ایران خودرو، سایپا نیز از ناحیه مشارکت‌های خارجی با خلأ مواجه خواهد شد.
گزینه برتر برای انحصارشکنی
عدم بازگشت پژو به ایران اما می‌تواند تبعات مثبتی نیز به‌دنبال داشته باشد، از جمله باز شدن فضا برای حضور دیگر خودروسازان دنیا در «جاده مخصوص». پژو در این سال‌ها شریک اصلی خودروسازی ایران بوده و دیگر شرکت‌های خارجی از جمله هموطنش رنو، توان رقابت با آن را نداشته‌اند. پژو همچنین همواره گزینه نخست خودروسازی کشور برای شراکت در دوران غیر تحریمی بوده و در دوران پسابرجام نیز اولین شرکتی لقب گرفت که با صنعت خودرو وارد مذاکره شد و قرارداد همکاری مشترک بست. حالا اما این فرصت وجود دارد که در غیاب پژو، خودروسازی ایران به سراغ گزینه جدیدی برای همکاری عمیق برود یا امثال رنو را در جای پژو بنشاند. این را هم نباید فراموش کرد که پژو معمولا میلی به فعالیت عمیق در ایران نداشته و بیشتر به‌دنبال فروش محصول از مسیر مونتاژ بوده است، بنابراین حتی اگر بازگردد نیز بعید است گزینه مناسبی برای انحصارشکنی باشد.
هرچند با لغو تحریم‌ها، بسیاری از خودروسازان دنیا می‌توانند راهی صنعت و بازار خودروی ایران شوند، اما به‌نظر می‌رسد بیش از همه، فرصت برای رنو مهیا است تا از خلأ هموطن خود در ایران استفاده و در مسیر تبدیل به شریک نخست خودروسازی ایران قرار گیرد. بازگشت رنو به ایران، برای اجرای پروژه انحصارشکنی وزارت صمت نیز گزینه مناسبی است؛ زیرا این خودروساز فرانسوی در دوران پسابرجام به‌دنبال فعالیت مستقل در کشور بود و این همان رمز عبور از انحصار است. اگر به رنو و امثال رنو اجازه داده شود به‌صورت مستقل در خودروسازی ایران فعالیت کنند، ایران خودرو و سایپا برای از دست ندادن بازار چاره‌ای جز بهبود اوضاع کمی و کیفی خود ندارند و اینجاست که جرقه‌های اولیه رقابت و خروج از انحصار زده خواهد شد. فضایی را تصور کنید که در کنار ایران‌خودرو و سایپا (وقتی دیگر دولتی نیستند)، رنو، فولکس واگن، نیسان و... دیگر خودروسازان جهانی نیز به‌صورت مستقل فعالیت می‌کنند؛ در این شرایط آیا دیگر خبری از انحصار به شکل سفت و سخت فعلی خواهد بود؟ قطعا نه.
در بین خودروسازان خارجی اما رنو سابقه سال‌ها حضور در ایران را دارد و همواره نیز به‌دنبال خروج از سایه پژو در بازار کشور بوده، از همین رو بعید است این فرصت طلایی را به راحتی از دست بدهد. این فرصت اما برای خودروسازی ایران نیز می‌تواند طلایی باشد، مشروط بر آنکه به رنو اجازه فعالیت مستقل داده شود. رنویی‌ها در دوران پسابرجام تصمیم داشتند به‌صورت مستقل و متفاوت از گذشته که تنها در قالب مشارکت با ایران خودرو و سایپا فعالیت می‌کردند، در ایران حضور یابند و حتی کار تا عقد قراردادهای مربوطه نیز پیش رفت. با این حال عدم حمایت جدی دولت به خصوص وزارت صمت و همچنین سنگ‌اندازی خودروسازان داخلی، اجازه ایجاد یک خودروساز خارجی مستقل را در کشور نداد. یک نمونه از سنگ‌اندازی‌ها این بود که سایپایی‌ها کارخانه بن رو را به رنو ندادند و این شرکت نتوانست پیش از آغاز تحریم خودروسازی کشور، کار خود را در ایران آغاز کند. بن رو طبق قرارداد سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) و رنو، قرار بود به‌عنوان آورده طرف ایرانی لحاظ شود، اما سایپایی‌ها زیر بار نرفتند و وزارت صمت نیز نتوانست یا نخواست در این ماجرا کمکی به رنو بکند.
در نهایت اجرای قرارداد رنو آن‌قدر به تاخیر افتاد که تحریم‌ها از راه رسیدند و خودروساز فرانسوی مجبور شد چمدان‌هایش را ببندد و برود. با توجه به این تجربه به‌نظر می‌رسد دولت و وزارت صمت بهتر است از همین حالا موضع خود را در قبال شرکای خارجی خودروسازی کشور پس از لغو تحریم‌ها، مشخص کنند، به خصوص اگر می‌خواهند از مسیر حضور مستقل امثال رنو، انحصار بازار را بشکنند. در کنار رنو البته اگر خودروسازان دیگری نیز بتوانند با تبعیت از فرمول «فعالیت مستقل» به ایران بیایند، انحصار بازار خودرو در زمان کوتاه‌تر و به شکلی گسترده‌تر شکسته خواهد شد. این دیگر هنر دولتی‌ها به‌خصوص وزارت صمت است که با هموار کردن مسیر سرمایه‌گذاری خارجی، امثال رنو را برای حضور در ایران (به‌صورت مستقل) ترغیب کنند. به‌نظر می‌رسد برای تحقق این هدف، نیاز است تا در سیاست‌گذاری‌ها تغییراتی اساسی انجام شود، تغییراتی که به خودروسازان خارجی اثبات کند ایرانی‌ها از این به بعد میزبان خوبی برای سرمایه‌گذاران خارجی به‌ویژه در حوزه خودروسازی خواهند بود.
