بهشت بنگاه‌های اقتصادی جهان/ عربستان شگفتی ساز شد

قهرمانی سنگین‌وزن اقتصاد

سوئیس، یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان، در حالی که ایالات‌متحده، شهریورماه امسال، برای اولین‌بار طی پنج سال گذشته، افت رتبه داشت و آلمان با پنج پله کاهش، رتبه‌اش را به استرالیا و نیوزیلند باخت، در رتبه‌بندی و تحلیل مشترک «U.S News & Word Report»‌، «WPP» و دانشکده اقتصاد و مدیریت وارتون پنسیلوانیا، در 73 ویژگی از میان 87 کشور جهان، همچنان جایگاه نخست خود را از میان 10 کشور برتر دنیا حفظ کرد. همچنین، با امتیاز 100 برای اقتصاد باز، 5/81 در کارآفرینی، 2/72 برای پویایی تجاری و 3/90 در کیفیت زندگی، عنوان «باثبات‌ترین اقتصاد زمین» در سال 2023 را به دست آورد. برای نیمی از متغیرهای فرعی اثرگذار در پایداری اقتصادی، بر سکوی دهم ایستاد. در سه شاخصه؛ «هدف اجتماعی، نفوذ فرهنگی و چابکی سرمایه انسانی»، امتیازهای 1/86، 3/63 و 2/72 را به دست آورد. رتبه اول متغیرهای فرعی کسب‌وکار و تجارت جهانی را از آن خود کرد. برنده «سنگین‌وزن اقتصادِ زمین» ماند. توانست از تورم ویرانگر جهانی فرار و نرخ تورم 84/2درصدی خود را که حدود یک‌سوم نرخ تورم اتحادیه اروپا و کمتر از نیمی از نرخ تورم در آمریکاست، حفظ کند.

علاوه بر آن، با داشتن بالاترین سطح تراکم جهانی از فورچون 500 (با 15 ابرکمپانی)، بیشترین تعدادِ شرکت‌های چندملیتی دنیا به منظور تامین 6/25 درصد از تولید ناخالص داخلی برن -7/212 میلیارد دلار- و فعالیت مستمر 13 شرکت برتر اروپایی، عملاً در سرمایه‌گذاری خارجی رکورد شکست. با وجود کاهش سرعت اقتصاد جهانی و پراکندگی بازار سرمایه اروپایی، از ورای قرار گرفتن سه شرکت سوئیسی در فهرست 100 شرکت برتر بورسی جهان (به ارزش حدود 746 میلیارد دلار)، رکورد آمریکا را از آن گرفت. طبق تحلیلِ شرکت حسابرسی و مشاور EY، با گروه مواد غذایی نستله به ارزش بیش از 307 میلیارد دلار، «‌Roche» و «‌Novartis»، دو غول داروسازی مستقر در بازل، با ارزش 439 میلیارد دلار و حمایت یوبی‌اس شرکت خدمات مالی و بانکداری سوئیسی با ارزش 101 میلیارد دلار، رقابت با آمریکا، عربستان سعودی، چین، فرانسه و انگلیس را به شدت پیچیده کرد.

از حیث فناوری، رهبری بلامنازع و سلطه اپل و مایکروسافت آمریکایی 5/2 تریلیون‌دلاری،‌ آرامکو سعودی 1/2 تریلیون‌دلاری و نوو نوردیسک دانمارکی 460 میلیارد‌دلاری را به ویژه در سرمایه‌گذاری بر هوش مصنوعی و تقویت قیمت‌های بازار سهام زیر سوال برد. به استدلالِ رویگروک، استاد مدیریت بین‌الملل دانشگاه سنت‌گالن، با اشتهای زیادش برای مدیران خارجی یا مدیران عامل بنگاه‌های اقتصادی غیرملی که عملاً 5/2 برابر میانگین جهانی است -47 درصد از اعضای هیات‌مدیره و 56 درصد از انتصاب‌های مدیریت ارشد 100 شرکت بزرگ سوئیسی، خارجی‌اند و درصد آنها در شاخص SMI Expanded  بیش از 47 است- رکورد تاریخی زد. با الزام قانونی انتخاب 30درصدی زنان به عنوان هیات‌مدیره شرکت‌های کوچک و عضویت 20درصدی آنها در هیات‌مدیره‌های ابرکمپانی‌ها -نسبت اعضای هیات‌مدیره زن خارجی (54 درصد) و به‌طور قابل توجهی بیشتر از مردها یعنی (45 درصد) است- اهمیتش به موضوع برابری جنسیتی و درآمدی را اثبات کرد؛ و مهم‌تر آنکه، برای مقابله با تغییرات قابل توجه در خاورمیانه آماده شد.

در سال 2023، عمان در فهرست کشورهای برتر دنیا، 13 پله بالاتر رفت و دیوید رابرتز، متخصص اقتصادهای سلطنتی خلیج‌فارس، ادعا کرد: عمان که به دیپلماسی و بی‌طرفی معروف است، مدت‌ها به عنوان میانجی منطقه بوده و حتی روزنامه فرانسوی لوموند آن را «معمار محتاط صلح در خاورمیانه» می‌نامد، حالا دیگر «سوئیس خاورمیانه» است و نباید آن را بی‌دردسر دانست؛ چون سقوط تندِ 15پله‌ای بین سال‌های 2019 تا 2022 و صعودِ عجیب طی یک سال برای نشستن روی پله شصت و پنجمِ کشورهای بزرگ دنیا وقتی آلمان، دانمارک، فرانسه، آفریقای جنوبی و جمهوری چک در سراشیبی‌اند، اتفاقی ناگهانی و تصادفی نیست.

از سوی دیگر، بحرین، یکی دیگر از کشورهای پادشاهی عرب نیز دومین افزایش بزرگ بین سال‌های 2022 تا 2023 را داشته و نسبت به سال گذشته، 9 پله بالاتر آمده و این نیز به خودی خود یک خطر است؛ چرا که بحرین خارج از جایگاه قوی خود در ثروت و دارایی، قدرت نرم قابل توجهی هم در ورزش دارد. میزبانی مسابقات اتومبیل‌رانی فرمول یک قهرمانی جهان و شادی شارل لکلر برای «فراری» را تجربه کرده است. در سرمایه‌گذاری هوش مصنوعی، متاورس و اقتصاد دیجیتال، اکنون همپای عربستان پیش می‌رود. از هوش مصنوعی برای شمارش درختان نخل خود و تعیین کمیت تولیدات کشاورزی کارآمدتر استفاده می‌کند. از کمکِ 46 میلیارددلاری، معادل 2/8 درصد از تولید ناخالص داخلی سود می‌برد؛ با وجود اینکه جزیره‌ای کوچک است تا سال 2026 پذیرای بیش از 14 میلیون گردشگر از سراسر جهان خواهد بود؛ 4700 شغل در صنایع مرتبط با گردشگری ایجاد خواهد کرد و این به معنای ضرورت ترس از مهاجرت بنگاه‌های اقتصادی کوچک یا بزرگ به این کشورهاست.

به ویژه آنکه، روسیه، به عنوان یک کشور قدرتمند مدت‌هاست دارد به افت خود ادامه می‌دهد، با بزرگ‌ترین افت تاریخی، مانند سه متحدش بلاروس، قزاقستان و ازبکستان، از بهبود دور شده است و در کمال ناباوری، کشوری مانند ایران با رتبه 87 از 90 کشور رتبه‌بندی‌شده «U.S News & Word Report»‌، نمی‌تواند مانند گذشته قدرت بزرگ اقتصادی منطقه و رقیب نگران‌کننده آل‌سعود، آل‌خلیفه یا آل‌ثانی باشد. موضوعاتی که می‌تواند «بی‌طرفی دائمی» سوئیس را تحت تاثیر قرار دهد، جذابیت‌های آن به عنوان قطبِ شرکت‌های چندملیتی را کم و خاک نابارور اغلب پوشیده از برف آن را دوباره فقیر کند.

جهانی در ریاض

عربستان با تولید ناخالص داخلی سالیانه یک تریلیون‌دلاری و مازاد بودجه تخمینی 69/122 میلیارد‌دلاری از سهم 74درصدی صادرات نفت، از سال 1970، تلاش کرده چهره سیاسی و اقتصادی خود را در جهان تغییر دهد و بتواند اعتماد نهادی و کارگزاری جهان را پیرامون امنیت سیاسی و تجاری، ثبات اقتصادی، پایداری سرمایه، رشد تکنولوژی و حفظ و توسعه چرخه زیستی سبز، به دست آورد.

عربستان به طرز ناباورانه‌ای، طی چند سال گذشته، همگام با انتقال انرژی جهانی و سیاست خارجی غیرمتکی به ایالات‌متحده، حتی در پی کسب عنوان اقتصاد برتر دنیا نیز بوده و با ابتنا به استراتژی‌های محمد بن‌سلمان (MBS)، اکنون اقتصاد و سیاست خود را در صحنه بین‌المللی، به خوبی بازسازی و بازنمایی می‌کند تا با اقتصادی نوآور و اثرگذار، قدرتش را بهبود بخشد. در واقع، ریاض همان‌گونه که به‌طور فزاینده‌ای خود را در مرکز تلاش‌های دیپلماسی و میانجیگری پرمخاطره قرار داده است، برای تبدیل شدن به «امن‌ترین افق برای اقتصاد جهانی» نیز مستمر می‌جنگد و طرز فکر تنوع‌بخشی اقتصادی آن حتی پس از تهاجم روسیه به اوکراین که قیمت جهانی انرژی را به بالاترین حد خود رساند و به کسب سودی بی‌سابقه برای آرامکو منجر شد، ادامه داشته است.

به نحوی که گروه بین‌المللی بحران (‌Crisis)، میانجیگری پرخطرِ توام با توسعه ثروت غیرنفتی حکومت پادشاهی سعودی را ستایش کرده است. به استدلال این گروه، عربستان با انجام پروژه‌های بزرگی مانند چشم‌انداز 2023 با 700 میلیارد دلار دارایی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، سرگرمی و هوش مصنوعی؛ ‌Neom Line، ابرشهری در تبوک، که ۳۳ برابر نیویورک مساحت دارد و 9 میلیون انسان در آن به یک همزیستی با آواتارها و هولوگرام‌های روباتیک می‌رسند؛ هاب لجستیک Oxagon به عنوان بزرگ‌ترین سازه شناور جهان؛ Trojena جاه‌طلبانه‌ترین پروژه گردشگری دنیا؛ Aerotropolis-centered، پایدارترین فرودگاه‌های جهان با 120 میلیون مسافر؛ ‌Desert X AlUla، مجموعه‌ای از نمایشگاه‌های معاصر اتصال‌دهنده بیابان‌های عربستان به موضوعات مختلف؛ سرمایه‌گذاری در ورزش‌های رقابتی-افراطی-هوشمند، عقد قرارداد با ابرستاره‌های ورزشی به ارزش 200 میلیون دلار در سال یا افتتاح کارخانه لوسیدموتورز با تخصیص 3/4‌ میلیارد دلار اعتبار برای تولید سالانه 155 هزار خودرو برقی بدون آلایندگی، به خوبی به جهان نشان داده است که قصد دارد چه سهمی از انقلاب صنعتی ششم (IR6.0‌)، اقتصاد AI‌/‌IoT و البته جذب بنگاه‌های اقتصادی و سیاسی بزرگ دنیا داشته باشد.

تلاشی که به‌زعم مفسران عربی-اروپایی، اثبات می‌کند، نفت دلیل تمامی قراردادهای ریاض با پکن، روسیه، آمریکا یا دیگر کشورهای جهان نیست و به همین دلیل، بسیاری از شرکت‌های خارجی و بنگاه‌های اقتصادی کوچک و بزرگ جهان برای ایجاد مقر منطقه‌ای خاورمیانه در ریاض، پایتخت عربستان عجله دارند و می‌خواهند از ضرب‌الاجل ریاض برای بهره بردن از 175 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در پروژه‌های صنعتی و طی پنج سال آینده، به خوبی بهره ببرند.

کمااینکه، مزیت اصلی نقل‌مکان به عربستان سعودی، فرصت دسترسی به قراردادهای دولتی است و بر همین مبنا، شرکت‌های خودروسازی، ساختمانی و فناوری‌های بزرگ در حال ایجاد مقر منطقه‌ای جدید در ریاض هستند و در عین حال، دولت دستخوش تغییرات قابل توجهی شده و در بخش‌های دیجیتالی‌سازی، ساخت‌وساز، آموزش و مراقبت‌های بهداشتی سرمایه‌گذاری می‌کند تا از تحول مناسب ناشی از اقدامات پیش‌بینی‌شده اطمینان حاصل کند و از آن سود ببرد.

مثلاً با مشوق 30 سال وقفه در پرداخت مالیات شرکت‌ها و معافیت 10ساله از قوانین نیروی کار طرح ملی‌سازی عربستان یا همان نیتاقات که شرکت‌ها را ملزم می‌کند برای هر استخدام بین المللی حداقل سه شهروند سعودی را استخدام کنند، تنوع سرمایه‌گذاری‌های کشورهای دیگر در عربستان را بالا ببرد و جهانی کوچک را در بطن خاورمیانه بسازد. کار بزرگی که امارات متحده نیز با چشم‌اندازی متفاوت‌تر در پی آن است.

بهشت خاورمیانه

امارات‌متحده عربی، با رشد 7/4درصدی تولید ناخالص داخلی غیرنفتی خود در سال 2024، با رویکرد «اقتضای ساختاریافته»، قصد دارد از نفرین نفت در امان بماند.

این کشور به عنوان خانه بیش از 1/0 درصد مردم جهان و داشتن 10 درصد از ذخایر نفت دنیا، دارایی‌های خود را از ابتدای امسال به رقم خیره‌کننده 40/253 میلیارد دلار رسانده و با این پتانسیل قوی برای سرمایه‌گذاری و انباشت ثروت، نزدیک‌ترین متحد عربی آمریکا محسوب می‌شود؛ هرچند چین بزرگ‌ترین شریک تجاری آن است.

این کشور، مرکز تجارت هند و آفریقا به حساب می‌آید؛ لقب سنگاپور خاورمیانه را دارد و سه سال قبل یکی از اولین کشورهای خلیج‌فارس بود که تلاش کرد اقتصاد غیرنفتی خود را تا شش درصد در سال رشد دهد؛ نرخی که هند آن را دارد اما غرب و حتی چین فقط می‌توانند رویایش را داشته باشند؛ زیرا تاجران چینی، سرمایه‌داران هندی، میلیاردرهای روسی و بانکداران غربی در امارات، سال‌هاست به‌طور یکسان به دنبال ثبات و موفقیت هستند و امسال این کشور از سرتاسر جهان برای 511 پروژه گرینفیلد خود سرمایه‌گذاری خارجی جذب کرد تا سهم جهانی‌اش در جذب پروژه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی گرینفیلد را با دستور کار 10ساله اقتصادی دوبی (D33) که هدف آن دو برابر کردن اندازه اقتصاد امارات در دهه آینده است، در نیمه نخست امسال به 58/6 درصد برساند.

علاوه بر آن توانست در بحبوحه هرج‌ومرج و بی‌نظمی که سنگاپور برای گذار از عصر طلایی جهانی‌شدن از سر می‌گذراند، پیشی بگیرد، لقب بهشت منطقه را از آن خود کند و خطرناک‌تر آنکه، دامنه نفوذ سیاسی‌اش را در خارج از کشور گسترش دهد؛ به نحوی که هم موفقیت‌ها و هم شکست‌هایش، درس‌هایی برای قدرت‌های میانه در اقتصادهای ورشکسته جهان باشد. برای نمونه، استراتژی بازی آن با نقاط قوت اقتصادی دوبی در سال 2009 یک درس اقتصادی برای عبور از بحران‌های مالی شد. بحرانی که آن سال عاملِ سقوط سنگین صنعت ساختمان‌ به عنوان اصلی‌ترین صنعت بومی دوبی بود و بسیاری از بدهکاران، ماشین‌ها و ساختمان‌های خود را رها کردند تا تحت تعقیب قضایی قرار نگیرند. اما در چنین شرایطی ابوظبی پیشنهاد یک بسته نجات 20 میلیارددلاری را بر روی میز امیر دوبی گذاشت. هدف از ارائه این بسته، پرداخت دیون و اوراق قرضه‌ای بود؛ بسته نجات مالی‌ که بهای سنگینی برای دوبی به همراه داشت و امیر دوبی را مجبور کرد در مقابل، امتیازات مهمی را به ابوظبی بدهد که مهم‌ترین آنها، همراهی با سیاست‌های یک‌جانبه و ماجراجویانه در نقاط مختلف خاورمیانه بود.

یا در نمونه‌ای دیگر، وسواسی که نسبت به فناوری و بلاک‌چین وجود داشت و نظام اقتصادی امارات در سایر زمینه‌ها از مزایای آن نهایت استفاده را برد تا تاثیرات چشمگیرش بتواند حساسیت‌های عمومی را از بین ببرد و البته به شدت نیز موفق بود؛ چون اکنون، اپراتورهای بنادر این کشور، سایت‌هایی از لندن و لوآندا گرفته تا بمبئی و مانیلِ فیلیپین را اداره می‌کنند. یکی از شرکت‌های اماراتی، تقریباً بر یک‌دهم کل ترافیک جهانی کانتینرهای حمل‌ونقل جهان نظارت دارد. مسدار، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های انرژی‌ تجدیدپذیر دنیا، از مزارع بادی تگزاس گرفته تا نیروگاه‌های خورشیدی ازبکستان، سرمایه‌گذاری‌های کلانی را انجام می‌دهد و امارات را به یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران در آفریقا برای ساخت زیرساخت‌های حیاتی در سراسر این قاره تبدیل کرده است؛ و این تنها امتیاز امارات در توسعه هوشمند اقتصادی نیست. دسترسی به سرمایه، قدرت محاسباتی و داده‌های عمقی نیز به پژوهشگران هوش مصنوعی ابوظبی کمک کرده تا Falcon LLM را توسعه دهند. یک الگوی زبانی بزرگ منابع باز که تاج را از LLaMA گرفته، با تعداد بیشتری چت‌بات برای استفاده در دسترس است و حتی بسیاری از کارشناسان را به این باور رسانده که امارات می‌تواند پس از آمریکا و چین، سومین کشور مهم هوش مصنوعی جهان باشد. جایگاهی که به‌زعم تحلیلگران، حاکمان آن با ایجاد نهادهایی برای حکمرانی اقتصادی خوب و دموکراسی به وجود آورده‌اند و سودمندی موقعیتی این کشور را به عنوان پایگاهی در چهارراه آفریقا، آسیا و اروپا دوچندان کرده‌اند. رخدادی که با استقبال از استعدادهای خارجی، ابعاد دموکراتیک امارات را هم عمق بخشیده و باعث شده، متخصصان و مهاجران ماهر دنیا، به امید داشتن یک پایگاه اجتماعی مطلوب، درآمد و رفاه بالا، کمبود یک‌میلیونی نیروی انسانی ماهر این کشور را پر کنند؛ در حالی که عربستان سعودی برای جذب نیروی متخصص به اقدامات پرهزینه‌تری مانند ایجاد دفاتر منطقه‌ای در ابوظبی متوسل شده است؛ و تنها کشور متوسل به چنین راه‌هایی برای استفاده از پتانسیل‌های اقتصادی امارات نیست. کشورهای طرفدار سیاست صنعتی سال‌هاست که معاملات خود با این کشور را حفظ کرده و توسعه داده‌اند. هند که نسبت به تجارت آزاد محتاط است، اولین قرارداد خود را در دهه اخیر با امارات امضا کرد و تجارت بین دهلی و ابوظبی، تاکنون 16 درصد از حیث اسمی رشد داشته است. 

مهم‌تر آنکه، امارات چندی پیش با افتتاح «الظفره»، «بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی تک‌سایتی جهان» که در وسط بیابان و در ۳۰کیلومتری جنوب پایتخت ابوظبی واقع شده، دامنه ارتباطات تجاری خود را با چین و فرانسه توسعه داد. ارتباطاتی که قطعاً با میزبانی از کنفرانس آب‌وهوایی سازمان ملل موسوم به COP28 گسترده‌تر شد و نگاه جهان را به این کشور تغییر داد. تغییری چنان ملموس که بسیاری از رهبران اقتصادی دنیا در داووس، با تحلیل آن و همچنین با احتساب پروژه‌های سال 2024 ایالات‌متحده، بریتانیا و هند در امارات و سرمایه‌گذاری تخمینی 45 میلیارددلاری این کشور در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، به امارات عنوان «پناهگاه امن سرمایه‌های جهان در خاورمیانه» را دادند و پیش‌بینی کردند که طی یک دهه آینده، امارات، بهشت و «چشم زمین» برای بنگاه‌های اقتصادی پویا در مسیر توسعه تجاری و اقتصادی باشد.