روس‌اتم؛ بازوی هسته‌ای پوتین در خاورمیانه

نمادی از قدرت پوتین

سه ماه پس از آغاز تهاجم تمام عیار به اوکراین، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه با الکسی لیخاچف، مدیر کل روس‌اتم، شرکت هسته‌ای دولتی روسیه دیدار کرد. در آن جلسه، پوتین که به درآمدهای خارجی شرکت علاقه‌مند بود، از لیخاچف پرسید: «آیا تعداد سفارش های خارجی افزایش یافته است»؟ لیخاچف پاسخ داد: «بله، آن‌ها هر سال به رشد خود ادامه می‌دهند و 1.5 تریلیون روبل درآمدی است که امسال برای رسیدن به آن تلاش خواهیم کرد. اجازه دهید تاکید کنم که این بخش باز درآمد است بنابراین در مجموع بیش‌تر خواهد بود... در عین حال، سرمایه گذاری خودمان نیز با سرعت بیشتری در حال رشد است. من امیدوارم که در پایان سال ما از 400 میلیارد روبل در سرمایه‌گذاری شرکتی فراتر برویم».

شرکت روس‌اتم منبع درآمد مهمی برای مسکو است. این شرکت یکی از تامین‌کنندگان پیشرو راکتورهای هسته‌ای در جهان است. علاوه بر این، مسئولیت صنعت انرژی هسته‌ای روسیه، بخش سلاح‌های هسته‌ای، ناوگان زیردریایی‌های هسته‌ای و مؤسسات تحقیقاتی هسته‌ای را بر عهده دارد. مهم‌تر از همه، این شرکت نمادی از توانایی پوتین برای ایجاد و حفظ ظرفیت هسته‌ای چندین کشور در سراسر جهان است. این شرکت بیش از 300 شرکت و سازمان درگیر در تمام مراحل زنجیره تولید نیرو و تسلیحات هسته‌ای را مدیریت می‌کند. طبق گزارش سالانه برای سال 2020، سبد ده ساله سفارشات خارج از کشور این شرکت به 138.3 میلیارد دلار رسیده است –که از مجموع آن، 89.1 میلیارد دلار مربوط به ساخت نیروگاه اتمی در خارج از کشور بوده است.

ابزار گسترش نفوذ در خاورمیانه

این شرکت کاملاً تحت کنترل رئیس‌جمهور روسیه است که اهداف استراتژیک آن را تعیین و مدیر و اعضای هیئت نظارت بر آن را منصوب می‌کند. پوتین علاوه بر تسلیحات متعارف، مزدوران و پایگاه نظامی در منطقه، فعالانه از روس‌اتم برای گسترش نفوذ روسیه در خاورمیانه استفاده می‌کند. روس‌اتم نقش کلیدی در نزدیک شدن و ایجاد روابط نزدیک‌تر با قدرت‌های منطقه‌ای ایفا می‌کند. امروز، این شرکت یک دفتر مرکزی منطقه‌ای در دوبی در امارات متحده عربی دارد و قصد دارد شعبه‌ای در عربستان سعودی افتتاح کند.

با وجود تحریم‌های غرب علیه صادرات روسیه، روس‌اتم هم‌چنان به دنبال افزایش تعداد مشتریان منطقه‌ای خود است. زمانی که جو بایدن رئیس‌جمهور ایالات متحده در ماه مارس ممنوعیت واردات نفت، گاز و زغال سنگ روسیه را از سوی ایالات متحده اعلام کرد، هیچ اشاره ای به روس‌اتم نشد. این معافیت را می‌توان به وابستگی ایالات متحده و متحدان غربی‌اش به اورانیوم روسیه نسبت داد که 14 درصد از خرید اورانیوم آمریکا در سال 2021 و 20 درصد از واردات اورانیوم اتحادیه اروپا در سال 2020 را تشکیل می‌داد. تحریم روس‌اتم پس از کاهش صادرات گاز روسیه به اروپا می تواند بحران جهانی انرژی را تشدید کند. این واقعیت ممکن است به روس‌اتم امتیاز و آزادی عمل خاصی در خاورمیانه بدهد.

ارضای علایق خاورمیانه‌ای

پس از ایران، برنامه‌های هسته‌ای در مصر، اردن، عربستان‌سعودی، ترکیه و امارات نشان می‌دهد بلندپروازی‌هایی برای رشد اقتصادی برای رسیدگی به تقاضای فزاینده برای برق و آب شیرین شده وجود دارد. این برنامه‌ها هم‌چنین با تمایل این کشورها برای خودکفایی در زمینه انرژی، کاهش واردات، تنوع بخشیدن به منابع انرژی و افزایش صادرات مطابقت دارد. علاوه بر این، در جهان اسلام، این باور وجود دارد که برخورداری از فن آوری هسته‌ای می‌تواند بر اعتبار و قدرت این دولت‌ها در صحنه جهانی بیفزاید.

برای دهه‌ها، رویای تحقق نیافته در اختیار داشتن فناوری هسته‌ای با روایت توطئه غرب و اسرائیل برای محروم کردن اعراب و مسلمانان از فن‌آوری هسته‌ای همراه بود. امروز، هسته‌ای شدن در خاورمیانه نه تنها به نیازهای مردم پاسخ می دهد، بلکه در خدمت منافع حکومت‌های خودکامه عربی در اثبات مشروعیت خود است. در زمینه‌های غیردموکراتیک، فقدان مشروعیت انتخاباتی را می‌توان با توزیع رانت، ایجاد کلان پروژه‌های ملی و استفاده از ماشین‌های تبلیغاتی برای بازاریابی داخلی دستاوردهای رژیم جبران کرد. روس‌اتم موقعیت خوبی برای کمک به ارضای این نیازها و علایق دارد.

به دنبال ایجاد ردپا در منطقه

از زمان آغاز انقلاب‌های موسوم به بهار عربی در سال 2011، روسیه به دنبال ایجاد جای پایی در منطقه بوده است. این کشور از درگیری‌های منطقه‌ای، خلاء سیاسی ناشی از خروج آمریکا ( به واسطه چرخش به آسیا) و تنش بین برخی رژیم‌های عربی و دولت‌های مختلف ایالات متحده بر سر توافق هسته‌ای ایران و نقض حقوق بشر سود برد. نزدیک شدن مجدد به روسیه، که قدرت های غربی را در طول جنگ سرد موازنه می کرد، دوباره فرصتی برای رژیم های عربی برای تنظیم مجدد روابط خود با ایالات متحده بود.

تقویت روابط با پوتین می تواند به دولت های عربی اجازه دهد تا در صورت نیاز به ایالات متحده فشار بیاورند. علاوه بر این، پوتین با تثبیت بشار اسد، رئیس جمهور سوریه و ارائه معافیت از مجازات به او علیرغم فشارهای بین المللی، خود را به عنوان یک متحد معتبر معرفی کرده است. اما حتی قبل از قیام های اعراب، روسیه با موفقیت غرب را به چالش کشید و پتانسیل خود را برای برآوردن نیاز ایران انقلابی برای هسته ای شدن به اثبات رساند.

جاه‌طلبی روس‌اتم در خاورمیانه

در سال 2005، ایران و روس‌اتم قرارداد همکاری امضا کردند که بر اساس آن روسیه در توسعه راکتور بوشهر مشارکت داشت. اگرچه ایالات متحده از مسکو خواسته بود تا این پروژه را –که به ادعای آن‌ها می‌تواند به یک برنامه تسلیحاتی کمک کند- پایان دهد، اما مقامات آمریکایی در سال 2002 گفتند که اگر روسیه اقداماتی برای کاهش خطرات اشاعه این پروژه انجام دهد، واشنگتن از مخالفت خود صرف نظر خواهد کرد. و بار دیگر، علی‌رغم فشارهای غرب، روس‌اتم قراردادی را با ایران در نوامبر 2014 برای ساخت دو راکتور هسته‌ای دیگر در بوشهر امضا کرد.

ساخت این پروژه در سپتامبر 2016 آغاز و انتظار می‌رود که تکمیل آن ده سال طول بکشد. با این حال، جاه‌طلبی پوتین فراتر از ایران است و دیگر بازیگران منطقه‌ای رقیب را هم شامل می‌شود. این امر مستلزم نزدیک شدن به مصر، ترکیه، عربستان سعودی، امارات، مراکش و اردن بود.

در سال 2015، روس‌اتم قراردادهایی را با چندین کشور عربی امضا کرد، از جمله قراردادی با پادشاهی سعودی در رابطه با راکتورهای کوچک و متوسط ​​و یک قرارداد پیش سرمایه‌گذاری دیگر با اردن که سه سال بعد لغو شد. اما روس‌اتم تسلیم نشده و امیدوار است که پیشنهاد آینده اردن برای استفاده از راکتورهای کوچک مدولار در آینده احیا شود.

در نهایت، تمرکز روس‌اتم بر کشورهایی که قبلا بخشی از مدار ایالات متحده بودند، در مصر و ترکیه شکارهای بزرگی را به همراه داشته است. هر دو کشور بر اساس موقعیت استراتژیک، جمعیت‌شناسی و نفوذ فرهنگی خود، نقش‌های تاثیرگذاری در سیاست منطقه‌ای ایفا می‌کنند. در سال 2015، روس‌اتم با اعطای وام 25 میلیارد دلاری از روسیه، قراردادی با مصر برای ساخت نیروگاه هسته‌ای در مصر در نزدیکی دبعه در سواحل مدیترانه امضا کرد. سرمایه‌گذاری بالای مصر، که در حال حاضر با بدهی‌های خارجی خود دست‌وپنجه نرم می‌کند، نیاز دولت مصر را برای ارتقای جایگاه سیاسی داخلی خود و فراتر رفتن از واشنگتن، که از سال 2013 مصر را به خاطر سابقه حقوق بشرش مورد انتقاد قرار داده، برجسته می‌کند. پس از سفر بایدن به عربستان سعودی در ماه جولای، سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه به قاهره سفر کرد تا اعلام کند دو کشور در کنار هم قرار داردد. چند روز بعد، مصر اعلام کرد که روس‌اتم ساخت اولین رآکتور هسته‌ای مصر را برای استفاده صلح‌آمیز آغاز کرد و آن را «بزرگ‌ترین پروژه همکاری روسیه و مصر» از دهه 1950 نامید.

در ترکیه، ساخت‌وساز آنچه روس‌اتم آن را «بزرگ‌ترین پروژه در تاریخ روابط روسیه با ترکیه» خواند، ادامه دارد. این پروژه به سال 2010 باز می گردد، زمانی که ترکیه قراردادی 20 میلیارد دلاری با روس اتم برای ساخت یک نیروگاه هسته‌ای شامل چهار واحد نیرو منعقد کرد. در دسامبر 2010، شرکت سهامی هسته‌ای آکویو برای اجرای این پروژه در آنکارا راه اندازی شد. نسبت سهم روس‌اتم در آکویو تقریباً 75 درصد است. چهار سال بعد، تحلیل‌گران در واشنگتن بحث کردند که آیا ترکیه به دنبال داشتن سلاح هسته‌ای است یا خیر. این سوال در بحبوحه یک سری مداخلات ترکیه در خارج از مرزهایش (در سوریه، عراق و لیبی) و هم‌چنین رقابت با دیگر قدرت‌های منطقه و اختلاف‌نظر با ایالات متحده بر سر موضوعات متعدد، از جمله کردهای سوریه و خرید سامانه دفاعی اس-400 روسیه توسط ترکیه در سال 2019 مطرح شد. ترکیه نیز مانند مصر با بحران اقتصادی مواجه است. بنابراین، پیشرفت در برنامه هسته‌ای این کشور ممکن است به رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه کمک کند تا جایگاه سیاسی داخلی خود را تقویت و روابط کشورش را فراتر از واشنگتن با دیگر بازیگران جهانی مانند روسیه متنوع کند. در این ماه، روس‌اتم قرارداد انجام کار ساخت‌وساز باقی مانده در نیروگاه هسته‌ای 20 میلیارد دلاری خود در آکویو در جنوب ترکیه را به TSM Enerji اعطا کرد.

در سال 2017، مراکش نیز یادداشت تفاهمی با روس‌اتم امضا کرد که درها را برای زمینه‌های همکاری دوجانبه باز کرد. این حال، مانند مورد اردن، همکاری مراکش و روس‌اتوم هنوز محقق نشده است. پیشرفت در امارات متحده عربی نیز کند بوده، که علیرغم پذیرش مقر منطقه‌ای روس اتم در دبی و امضای یادداشت تفاهم در سال 2019، برای ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای خود (که دو مورد از چهار آن ساخته شده است) به گروهی به رهبری کره الکتریک متکی بوده است.

گزینه‌ای جذاب برای تجدیدنظر طلبان

با این وجود، روسیه متعهد به همکاری بیشتر با کشورهای عربی است. نیازهای توسعه، درهم تنیده با پویایی‌های سیاسی در یک منطقه ناآرام، نقش خاص روس‌اتم را در پروژه‌های هسته ای آینده در خاورمیانه منتفی نمی‌کند. برای کسانی که به دنبال تنظیم مجدد روابط خود با ایالات متحده هستند، بازوی هسته‌ای پوتین گزینه جذابی است.