زمان سرنوشت ساز برای برجام

پرونده پرمناقشه

همان گونه که انتظار می رفت، به فاصله کمتر از یک هفته پس از تصویب قطعنامه شورای حکام آژانس بین المللی انرژی در انتقاد از همکاری دولت جمهوری اسلامی با آژانس، تهران روز سه شنبه از بسته اقداماتی رونمایی کرد که به طور رسمی در پاسخ به قطعنامه مذکور تلقی می شود.

در ماههای اخیر اختلاف میان ایران و آژانس بر سر پرونده ادعایی کشف ذرات اورانیوم در سه سایت اعلام نشده مورد مناقشه بوده است. در حالی که تهران بارها اعلام کرده که در این زمینه همکاری کاملی با آژانس داشته و پاسخ های دقیقی برای پرسش های نهاد ناظر هسته ای سازمان ملل ارسال کرده، با این وجود آژانس مدعیست که پاسخ های تهران قانع کننده نبوده است.

اختلاف بر سر این مسئله باعث شده که در طول کمتر از شش ماه شورای حکام آژانس دو قطعنامه در انتقاد از تهران صادر کند و زمزمه هایی به گوش می رسد که در صورت تداوم اختلافات، این امکان وجود دارد که در نشست فصلی آتی شورای حکام در ماه مارس، پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده شود.

با این همه پیامدهای این مسئله به روابط میان تهران و آژانس ختم نشده و در حال حاضر یکی از مهمترین دلایل توقف مذاکرات احیای برجام درخواست تهران برای کنار گذاشتن پرونده مذکور در آژانس است -امری که تاکنون مورد موافقت طرفهای غربی مذاکرات قرار نگرفته و پیشنهادهایی میانه برای رفع و رجوع این مسئله تاکنون بی نتیجه مانده است.

رونمایی از بسته واکنشی

اگر چه تهران در واکنش به قطعنامه ماه ژوئن آژانس سرعت بیشتری به خرج داد و به فاصله کمتر از یک روز از صدور قطعنامه اقدام به جمع آوری دوربین های نظارتی و غیرپادمانی آژانس کرد، با این حال واکنش عملیاتی به قطعنامه هفته گذشته با اندکی تاخیر بیشتر صورت گرفت -اگر چه مجموعه اقدامات متعددتری را در بر می گرفت.

روز سه شنبه سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی در واکنش به قطعنامه اخیر شورای حکام از بسته 4 گانه ای رونمایی کرد که مهمترین آن شامل تولید اورانیوم تا غنای ۶۰ درصد در سایت فردو بود که بنا بر اعلام رسانه ها از صبح روز دوشنبه تولید آن به مرحله پایداری رسید.  همچنین ایران در اقدامی دیگر دو آبشار جدید (IR2M) و (IR4) در نطنز و فردو ایجاد کرده که به مرحله قبل از گازدهی رسیده است و برای رسیدن به روند غنی‌سازی چند روزی طول خواهد کشید ولی این موضوع در عمل یعنی ایران غنی‌سازی با این آبشارهای جدید را شروع کرده است.

براساس این گزارش، راه‌اندازی و نصب سانتریفیوژ جدید در دو سالن خالی در فردو و نطنز انجام شده است. این سالن‌ها به دلیل تعهدات ایران در برجام خالی از سانتریفیوژ شده بود که ایران دوباره در این دو سالن سانتریفیوژ نصب کرد. هم‌چنین اقدام چهارم  ایران در مقابل قطعنامه آژانس، تعویض سانتریفیوژ‌های IR1 در فردو با IR6 خواهد بود که گفته شده توان ظرفیت هسته‌ای ایران در فردو را ۱۰ برابر خواهد کرد.

واکنش از جناح غرب

اگر چه ساعاتی پس از اعلام این خبر آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده در کنفرانس مشترک خبری با همتای قطری خود گفت که هنوز نمی تواند آغاز غنی سازی شصت درصدی در فردو را تائید کند، اما به فاصله چند ساعت پس از آن، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بیانیه‌ای اعلام کرد که ایران تولید هگزافلوراید اورانیوم با خلوص 60 درصد را با استفاده از دو آبشار IR-6 خود در نیروگاه غنی‌سازی سوخت فردو آغاز کرده است.

همان گونه که پیش بینی می شد، این مسئله با واکنش دولتهای غربی مواجه شد. سه کشور اروپایی عضو برجام  با صدور بیانیه‌ای مشترک ضمن انتقاد از اقدامات ایران، آنها را بسیار فراتر از محدودیت‌های برجام تلقی کرده و اعلام کردند این امر توافق برجام را تهی‌تر کرده است.

تروئیکای اروپایی همچنین ادعا کردند اقدامات ایران ضمن اینکه «خطرات مرتبط با اشاعه تسلیحات اتمی را به همراه دارد هیچ توجیه غیرنظامی معتبری نیز ندارد». این بیانیه مدعی شده که واکنش ایران به نسبت پنج ماه پیش، زمانی که به گفته آن‌ها ایران «تمام اقدامات شفاف‌سازی مرتبط با برجام را متوقف کرد، نگران‌کننده‌تر است.» آن‌ها ضمن «غیرقابل قبول» خواندن این اقدامات ادعا کردند ایران طبق معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای موظف به اجرای کامل توافقنامه پادمان است.

جان کربی، سخنگوی مشاور امنیت ملی کاخ سفید در واکنش به این موضوع گفت: «ما از مدت‌ها پیش شاهد بوده‌ایم که ایران در تلاش بوده است زمان گریز خود را کوتاه‌تر کند. به همین دلیل است که وقتی ما روی کار آمدیم سخت تلاش کردیم برجام را احیا کنیم. الان به آن مرحله نزدیک نیستیم». او اضافه کرد: «اما ما با نگرانی به رصد پیشرفت‌های ایران در زمینه هسته‌ای و همچنین توانمندی‌های آنها در زمینه موشک‌های بالیستیک ادامه می‌دهیم. به همین دلیل است که قصد داریم اطمینان حاصل کنیم که همه گزینه‌ها در دسترس رئیس‌جمهور خواهند بود. به همین دلیل است که ما دیدگاهمان را مبنی بر اینکه به ایران اجازه دستیابی به سلاح اتمی نخواهیم داد را تغییر نخواهیم داد».

بازگشت پرونده ایران به روی میز کار

اگر چه از نگاه ناظران غربی در ابتدای ماه سپتامبر، دستیابی به توافقی هسته ای با ایران قریب الوقوع به نظر می رسید، از پایان این ماه تاکنون این مذاکرات نه تنها به بن بست خورده است، بلکه تا پیش از این اساسا از روی میز کار مقامات غربی برداشته شده بود. در طی این مدت، آغاز ناآرامی ها در ایران و اتهام مداخله جمهوری اسلامی در جنگ اوکراین -امری که بارها از سوی تهران رد شده- مسیر مواجهه غرب با ایران را تغییر داد، به گونه ای که مقامات ایالات متحده به صراحت اعلام کردند در حال حاضر تمرکزی بر احیای برجام ندارند.

با این همه، صدور قطعنامه شورای حکام و واکنش تهران به آن بار دیگر پرونده هسته ای ایران را به روی میز کار مقامات بازگردانده است. صدور قطعنامه اخیر، تهدید به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت و زمزمه فعال سازی بند مکانیسم ماشه توافق برجام -در کنار فشار بر تهران از طریق ورود به موضوع اعتراضات در داخل کشور و تداوم اتهامات مرتبط با جنگ اوکراین- دلالت بر آن دارد که طرف غربی با در پیش گرفتن کارزار فشار همه جانبه تلاش دارد تا تهران را گام به گام مجبور به عقب نشینی کند.

از سوی دیگر، توسعه برنامه اتمی از سوی تهران هم حکایت از اصرار بر بازی با کارتهای اتمی برای دستیابی به توافقی به شیوه خود دارد. تحولات ماههای بعد روشن خواهد کرد که کدام یک از طرفین بازی خود را درست تر پیش خواهد برد، اگر چه تغییر در محیط بین الملل ممکن است هر کدام از آنها را در شرایطی غیرمنتظره قرار دهد.