نقش «بازیگر ثالث» در منازعه ایران-آذربایجان

به گزارش اقتصادنیوز؛ درحالی‌که بسیاری از کشورهای منطقه اراده خود را برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای نشان داده‌اند، رفته رفته نشانه‌های امیدوارکننده‌ای از تلاش‌های دیپلماتیک با هدف پایان دادن به منازعه رقبای منطقه‌ای (از جمله میان ایران و عربستان) بروز می‌یابد که برجسته‌ترین نمود آن نیز نشست بغداد در اواخر آگوست بود.

اما به موازات چنین خوشبینی‌هایی، برخی تحرکات نگران‌کننده نیز در مناطق دیگر همچون قفقاز در حال رخ نمایی است. پس از گذشت نزدیک یک‌سال از درگیری نظامی چندهفته‌ای میان دو همسایه شمالی ایران –ارمنستان و آذربایجان– بر سر منطقه چالش‌برانگیز قره‌باغ کوهستانی، به تازگی مسائل مرزی این دو کشور بار دیگر به محل نزاع تبدیل شده؛ این‌بار با اقدامات و اظهاراتی که از سوی مقامات باکو علیه تهران اتخاذ شده و ظاهراً متأثر از تحریکات بازیگر یا بازیگران سومی است که ممکن است، ذی‌نفع تنش‌های این‌چنینی و یا متضرر از روند تنش‌زدایی در منطقه باشد.

روند تشدید تنش تهران-باکو

اگرچه روابط ایران و جمهوری آذربایجان از جنگ سال گذشته در منطقه قره‌باغ  متغیر بوده است  اما تشدید تنش‌های تهران-باکو در روزهای اخیر با دستگیری رانندگان کامیون‌های ایرانی عازم ارمنستان توسط دولت آذربایجان متشنج شده است. نخستین اصطکاک‌ها زمانی آغاز شد که آذربایجان در جاده‌ای واقع در جنوب ارمنستان که به ادعای باکو بخشی از نقاط آن از گوش‌وکنار خاک آذربایجان عبور می کند، از کامیون های ایرانی هزینه عوارضی دریافت کرد.

بر اساس گزارش رسانه‌های داخلی، در ابتدا، ایران حتی پس از تأیید این عمل توسط پلیس و گمرک آذربایجان، واکنش رسمی نشان نداد. اما بعدتر در اواسط سپتامبر زمانی که رسانه های ارمنی گزارش دادند که برخی از رانندگان کامیون‌های "حمل سیمان به ایروان و استپاناکرت" ، در گوریس-کاپان دستگیر شده‌اند، جرقه این تقابل زده شد. احسان زاهیدوف ، سخنگوی وزارت کشور آذربایجان، روز بعد ادعا کرد که رانندگان به دلیل آنچه وی «ورود غیرقانونی از ارمنستان به آذربایجان» خواند، بازداشت شده اند و اقدامات مربوطه انجام خواهد شد».  

بر اساس گزارش اوراسیانت این سرزمین از نظر بین المللی به عنوان خاک آذربایجان به رسمیت شناخته شده اما از زمان اولین جنگ بین دو طرف در دهه 1990 توسط نیروهای ارمنی کنترل شده است. با این حال آذربایجان مدتهاست معتقد است که ورود به قره باغ از طریق ارمنستان به معنای عبور غیرقانونی از مرز این کشور است.

وزارت خارجه ایران ابتدا با دیدارهایی با مقامات آذربایجان برای حل این مشکل، تلاش کرد فضا را مدیریت نماید. از آن زمان تا کنون مجموعه ای از جلسات برگزار شده اما هنوز از سرنوشت رانندگان اطلاعی در دست نیست. عباس موسوی سفیر ایران در آذربایجان چندبار با حکمت حاجی اف ، مشاور ارشد سیاست خارجی الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان دیدار کرد. موسوی در توییتی گفت که این دو «وضعیت فعلی و آینده روابط خوب ما و سایر موضوعات مورد علاقه را مرور کردند».

بازیگر ثالث و مثلث باکو-آنکارا-تل‌آویو

۲۳ سپتامبر ، جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با حسین امیرعبداللهیان ، همتای ایرانی خود دیدار کرد. وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیه ای خاطرنشان کرد که وزیران "وضعیت جاری منطقه" را بررسی کردند.

امیرعبداللهیان اما در اظهارنظرهای خود ، به تحرکات "بازیگر ثالث" برای ایجاد شکاف میان ایران و آذربایجان اشاره کرد، بازیگری که دشمن دیرینه تهران است و روابط گرمی با باکو دارد.

سال گذشته پس از انجام برخی اقدامات خرابکارانه علیه برنامه هسته‌ای ایران (از جمله حادثه در تأسیسات نطنز و ترور یک دانشمند هسته‌ای برجسته ایران) که بطور گسترده به اسرائیل نسبت داده شد، روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارشی، با اشاره به نفوذ و فعالیت گسترده سازمان جاسوسی موساد در این کشور، باکو را «حیاط‌خلوت اسرائیل برای زمینه‌چینی توطئه علیه ایران» توصیف کرد.

در این میان از نقش مؤثر دولت ترکیه در برانگیختن تنش‌ها چشم‌پوشی کرد، کشوری که در سال‌های اخیر در صحنه بین‌المللی تهاجمی‌تر شده است. به نوشته حیدر ایسایف روزنامه نگار اهل باکو و نویسنده گزارش اوراسیانت، تنش‌ها با مانورهای نظامی دریایی مشترک ترکیه و آذربایجان در دریای خزر تشدید شد.

وزارت خارجه ایران اعلام کرد این رزمایش‌ها، کنوانسیون بین المللی منع ورود نیروهای نظامی خارجی به دریا را نقض کرده است.

برخی تحلیلگران آذربایجانی هم در واکنش، بدون توجه به تعهد الزام‌آور باکو در این زمینه ادعا کردند که ایران تنها کشور ساحلی دریای خزر است که این کنوانسیون را تصویب نکرده است. این در حالی است که ایران حتی بدون داشتن هیچ‌گونه تعهدی در این زمینه، در راستای حسن همجواری این مقررات را نقض نکرده است. کمی بعد ایران رزمایش‌های نظامی قابل توجهی را در نزدیکی مرز خود با آذربایجان برگزار کرد.

سوءظن‌های دوسویه و تشدید تنش لفظی 

با این حال در باکو، تحلیلگران می گویند که به نظر می رسد دولت از مبادلات ایران و ارمنستان و کامیون‌های تأمین‌کننده کالا برای قره‌باغ، نسبت به تهران بدبین شده است. در جنگ سال گذشته به دنبال کنترل آذربایجان بر برخی از بخش‌های جاده‌ای که شهرهای مهم گوریس و کاپان در جنوب ارمنستان را به هم متصل می کند و تنها شاهراه ارمنستان به ایران است، باکو توانسته است در مسیر تردد حامل‌های ایرانی اخلال ایجاد کند.

این جنگ همچنین منجر به بازیابی قلمرو آذربایجان در نزدیکی کریدور لاچین شد، راهی که ارمنستان را به قره باغ متصل می کند. این امر به آذربایجان اجازه داده است تا جاده‌ای را  تحت نظر بگیرد که هرگونه عبور از شاهراه حیاتی میان دو شهر کلیدی ارمنستان و مسیر مهم این کشور به ایران را به عنوان عبور غیرقانونی از مرز آذربایجان تلقی کند.

الهام علی اف ، در مصاحبه 27 سپتامبر با خبرگزاری آناتولی ترکیه ، در اظهاراتی تعجب برانگیز و تحریک‌کننده ادعا کرد که در فاصله بین 11 آگوست و 11 سپتامبر ، باکو 60 کامیون ایرانی را که به ادعای وی از جاده استفاده غیرمجاز می کردند، شمارش کرده است. او ادعا کرد که به نظر می رسد برخی از آنها با استفاده از پلاک های ارمنی سعی در پنهان کردن هویت خود داشته اند. 

علی‌اف در ادامه این لفاظی‌هاگفت: «اولین بار [طرف آذربایجانی] یک هشدار شفاهی ، دومین‌بار یک یادداشت رسمی فرستاد و سومین‌بار از طریق گمرک و پلیس مرزی عمل کردیم. به این ترتیب ما  به دست گرفتن کنترل جاده در خاک آذربایجان را آغاز کردیم. در نتیجه ، تعداد کامیون های ایرانی که از لاچین عبور می کنند به صفر رسیده است».

الهام علی اف همچنین، تهران را به دلیل رزمایش نظامی در شمال مورد انتقاد قرار داده و آن را "یک رویداد بسیار شگفت آور" خوانده و گفته است: هر کشوری می تواند هرگونه رزمایش نظامی را در خاک خود انجام دهد. این حق حاکمیت آنهاست اما چرا اکنون و چرا در مرز ما؟ 

در همین حال ، در ایران مقامات مختلف به شدت از اقدامات و اظهارات تنش‌زای آذربایجان انتقاد کرده اند. بر اساس گزارش تهران تایمز، احمد نادری ، یکی از نمایندگان پارلمان ایران در توییتر گفت که مقامات آذربایجانی "گول خورده اند" و اظهاراتی "بزرگتر از اندازه و ظرفیت خود" مطرح کرده‌اند.

محمدرضا احمدی سنگری، نماینده دیگر مجلس، با اشاره به حمایت قاطع آنکارا از باکو ، گفت که آذربایجان به دلیل پیروزی نظامی خود بر ارمنستان که به گفته وی نتیجه "دوپینگ ترکیه" بود، دچار تکبر شده است. سنگری سپس افزود: «سن کشور کوچک شما کمتر از جوانترین قانونگذار ما است».

حضور اسرائیل در نزدیکی مرزهای خود را برنمی‌تابیم

سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (سه شنبه) در پاسخ به سوال خبرنگاران در خصوص مطالب بیان شده از سوی الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در فضای رسانه‌ای، اظهار داشت: در حالی که روابط خوب و محترمانه‌‌ای بین دو کشور وجود دارد و مسیرهای معمول ارتباطات بین دو طرف در بالاترین سطح وجود دارد، بیان آن به این شیوه مایه تعجب است.

 سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: در این زمینه و موضوعات دیگر مرتبط با آن، در دیدار دو وزیر امور خارجه در حاشیه نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، رایزنی‌های جدی و دقیقی صورت گرفت و توافق شد در یک بستر مناسب این گفت‌وگوها ادامه پیدا کند.

خطیب زاده در ادامه خاطرنشان کرد: «ایران همواره مخالفت خود با هرگونه اشغال سرزمینی را اعلام داشته و بر لزوم احترام به تمامیت ارضی کشورها و مرزهای شناخته شده بین‌المللی تاکید کرده است. ضمن آنکه رعایت حسن همسایگی و همجواری از مهمترین موضوعاتی است که انتظار می رود از سوی همه همسایگان مورد توجه قرار گیرد».

سخنگوی وزارت امور خارجه همچنین در خصوص مانور انجام شده از سوی کشورمان در مناطق مرزی شمال‌غرب تاکید کرد: این یک موضوع حاکمیتی است و برای آرامش و ثبات کل منطقه انجام می‌شود. وی افزود: «البته روشن است که جمهوری اسلامی ایران، حضور هر چند نمایشی رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای خود را تحمل نخزود: واهد کرد و در این رابطه هر اقدامی را که برای امنیت ملی خود لازم بداند انجام خواهد داد».

ایران در قفقاز با دقت گام برمی‌دارد

الدار ممدوف، تحلیلگر مسائل سیاسی می گوید ، در حالی که بسیاری از پوشش های رسانه ای آذربایجان درباره این اختلافات بر این باور گسترده که ایران در جنگ، طرف ارمنستان بوده، تأکید کرده است ، اما این یک سوء تفاهم است.

ممدوف در گفتگو با اوراسیانت گفت: «ایران در واقع بارها از تمامیت ارضی آذربایجان در سطح رهبری سیاسی و مذهبی حمایت کرده است. وقتی مردم در باکو ایران را متهم به موضع طرفداری از ارمنستان می کنند، باید تصویر کلی را نیز به آنها یادآوری کرد: به عنوان مثال ، رابطه نزدیک باکو با اسرائیل یا تداوم ایده آذربایجان جنوبی».

در مورد تنش های اخیر بین دو کشور ، ممدوف اظهار می کند که این روابط  تغییر  اساسی نخواهد کرد. وی گفت: «ایران در قفقاز با دقت قدم بر می دارد. با توجه به تمام چالش هایی که در حال حاضر در عرصه‌های دیگر مانند خلیج فارس ، عراق و افغانستان وجود دارد، بی ثباتی مرزهای شمالی آخرین چیزی است که ایران می‌خواهد». 

ایران و آذربایجان حدود 700 کیلومتر مرز مشترک دارند و از روابط خوبی برخوردارند. بر اساس برخی برآوردها جامعه آذری زبان ایران حدود 10 میلیون عضو دارد.

نبرد بین آذربایجان و ارمنستان در سپتامبر سال گذشته بر سر منطقه مورد مناقشه قره باغ آغاز شد و طی شش هفته تلفات سنگینی داشت و هزاران نفر جان خود را از دست دادند. آذربایجان که یک دولت سکولار با اکثریت مسلمان است، مدت‌هاست روابط گرمی با اسرائیل دارد. باکو میلیاردها دلار سلاح از اسرائیل خریداری کرده و به تل‌آویو نفت می‌فروشد. این معاملات تسلیحاتی، جنجال و اختلافات دیپلماتیک بین اسرائیل و ارمنستان، همسایه و رقیب آذربایجان ، ایجاد کرده است. ارمنستان از سال 2016 آذربایجان را متهم به استقرار پهپادهای کامیکازه ساخت اسرائیل علیه نیروهای ارمنی کرده است. یک مقام آذربایجانی استفاده از پهپادهای تهاجمی اسرائیل ، از جمله مهمات در حال نبرد در سال گذشته را پذیرفت. 

همچنین ترکیه کمک‌های فراوانی به ارتش آذربایجان کرد بطوری‌که یک تحلیلگر ارمنی گفته بود این جنگی میان ارمنستان و ارتش مشترک آذربایجان اسرائیل و ترکیه است.