در مرز ایران و آذربایجان چه می‌گذرد؟

به گزارش اقتصادنیوز ، تنش‌های اخیر میان آذربایجان و ایران به حدی رسیده که برگزاری رزمایش نظامی توسط ایران در نزدیکی مرزهای آذربایجان، با واکنش مقامات این کشور روبرو شده است. به‌رغم این‌که در طول جنگ قفقاز در پاییز سال گذشته جمهوری اسلامی تلاش کرد تا موضعی بی‌طرف را اختیار کند، تحولات یک سال گذشته چنان سمت‌وسویی پیدا کرده که ایران نیز مجبور به موضع‌گیری شده است. توران غفارلی، با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیلی میدل‌ایست مانیتور با عنوان «بین ایران و آذربایجان چه روی می‌دهد؟» تلاش کرده منشا این درگیری را ریشه‌یابی کند.

جرقه مناقشات

تنش‌ها میان ایران و آذربایجان طی هفته‌های اخیر در حالی افزایش یافته که روابط میان این دو همسایه، به ویژه پس از جنگ آذربایجان و ارمنستان در پاییز سال گذشته رو به سردی نهاده بود. قرائت شعری از سوی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه طی سفری به آذربایجان در دسامبر گذشته با نارضایتی و واکنش ایرانی‌ها روبرو شد و تهران اردوغان را به متهم به تشویق گرایش‌های جدایی‌طلب و تنش‌های قومی در ایران کرد.

طی سی سال گذشته، ایران از طریق ارمنستان به قره‌باغ دسترسی داشت، اما پس از جنگ 44 روزه، اوضاع تغییر کرده و با در دست گرفتن کنترل مرزها توسط نیروهای آذربایجان، مناقشه جدید بر سر عبور کامیون‌های ترانزیتی به وجود آمده است. اگر چه تامین امنیت کریدور مرزی که ایران از طریق آن به ارمنستان دسترسی دارد، به عهده نیروهای روس است، اما اخذ هزینه‌های گمرکی توسط آذربایجان و بازداشت برخی از رانندگان که به شکل غیرقانونی از ارمنستان وارد آذربایجان شدند، باعث افروخته شدن شعله مناقشات شده است.

پای «طرف سوم» در میان است

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه ایران، پس از دیدار با وزیر امور خارجه آذربایجان در نیویورک، از «طرف سومی» یاد کرد که مایه اختلافات است. شکی نیست که اشاره او اسرائیل را هدف گرفته که در دهه اخیر به تحکیم روابطش با آذربایجان پرداخته است.

اکنون با برگزاری مانور نظامی توسط ایران و در نزدیکی مرزهای آذربایجان- که برای اولین بار پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی صورت می گیرد- تنش‌ها تشدید شده است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، گفته که از این مسئله «بسیار شگفت زده شده» و پرسیده چرا ایران طی سه دهه اشغال مرزها توسط ارمنی‌ها چنین اقدامی نکرده است.

علیرغم اظهارات سفیر ایران در باکو مبنی بر این‌که این مانورها تهدیدی علیه همسایگان نیستند، واکنش‌ها در ایران شدیدتر بوده است. به عنوان مثال محمدرضا احمدی سنگری، نماینده مجلس، در توئیتر خود به تحقیر آذربایجان پرداخت: «سن کشور کوچک شما کم‌تر از جوان‌ترین نماینده مجلس ماست» و ادعا کرد  باکو به واسطه پیروزی در قره باغ و حمایت ترکیه «متوهم» شده است. از سوی دیگر، برخی مقامات ایرانی به صراحت اعلام کرده‌اند که اسرائیل را در نزدیکی مرزها تحمل نخواهند کرد. حسین دلیریان، تحلیلگر امور نظامی هم تهدید کرد که ایران می‌تواند با استفاده از 1000 موشک بالستیک 1000 نقطه کلیدی را با دقت چند متر مورد اصابت قرار دهد تا درگیری احتمالی را یک روزه به پایان برساند.

به نظر نویسنده این یادداشت حضور و نفوذ ترکیه در منطقه بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. باکو و آنکارا با انعقاد توافقنامه امنیتی شوشا به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند و رزمایش‌های دریایی مشترک‌شان در دریای خزر نیز از سوی ایران به عنوان تهدید تلقی می‌شود. این در حالی است که تهران از تحولات اخیر در منطقه نیز ناخرسند است و سعی می‌کند همزمان با تحولات مهم ژئوپلیتیک در افغانستان، خلیج فارس و عراق کنار بیاید.

هزینه‌های گزاف یک «حمله استراتژیک»

با این حال، تصور سناریویی که در آن رویارویی به یک درگیری بزرگ تبدیل شود، بعید به نظر می رسد.  نتایج این جنگ قاعدتا فاجعه‌بار خواهد بود. 

بدین ترتیب، هرگونه افزایش فشار بر باکو نه تنها ترکیه و روسیه، بلکه قدرت‌های غربی را نیز وارد معادله می‌کند. دیدار سفیران آذربایجان و انگلیس در ایران در سفارت جمهوری آذربایجان در تهران حین تحولات جاری، نشان می‌دهد که باکو این بازی را با دقت در بستر ائتلاف‌های چندجانبه انجام می‌دهد.

هشداری اخطاردهنده

از سوی دیگر، مورات سوفوغلو، تحلیل‌گر بخش جهانی شبکه ت‌آر‌ت با انتشار یادداشتی با عنوان «چرا ایران نیروهایش را در مرز خود با آذربایجان مستقر کرده است؟» انگیزه‌های ایران را از ورود به این چالش بررسی کرده است.

زمانی که کشورها تمرینات و مانورهای نظامی‌شان را در نزدیکی مرز کشور دیگری انجام می‌دهند –مانند کاری که ایران در حال حاضر در نزدیکی مرز آذربایجان بدان مشغول است- اغلب این حاکی از یک اخطار هشداردهنده نسبت به همسایه‌شان است و نشانه‌ای از این است که اوضاع بین آن‌ها خوب پیش نمی‌رود.

دولت ایران توضیح واضحی برای این مسئله نداده و اعلام کرده هدف این رزمایش به نوعی تضمین حاکمیت تهران است. سخنگوی وزارت خارجه هم گفته است: «ایران حضور رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای‌ش را تحمل نخواهد کرد». با این حال، به نظر می‌رسد دلایل غیررسمی دیگری برای ادامه تمرینات نظامی ایران در نزدیکی مرز آذربایجان وجود دارد.

کارشناسان سه مسئله دیگر راه هم در مورد چرایی استقرار نیروهای ایران در مرز با آذربایجان دخیل می‌دانند: از مناقشات میان آذربایجان و ارمنستان گرفته تا پاسخ به رزمایش‌های مشترک اخیر میان ترکیه، آذربایجان و پاکستان در منطقه و همچنین ارسال پیام‌های داخلی.

پیام‌های یک اخطار

نخست آن‌که  ایران از نحوه پایان جنگ چهل و چهار روزه بین باکو و ایروان در مورد مناقشه قره باغ در سال گذشته با پیروزی باکو خشنود نبود. دلایل متعددی برای حمایت تهران از ایروان وجود داشت از جمله به دلیل به مسیر تجاری ایران در غرب آسیا. به گفته فاطمه کریمخان، روزنامه‌نگار ساکن تهران، ایران از طریق قره باغ که پیش از این تحت کنترل ارمنی‌ها بود، بدون پرداخت گمرک برای کامیون‌ها و سایر وسایل حمل‌ونقل به روسیه و غرب آسیا دسترسی داشت. اما پس از جنگ، آذربایجان با تصاحب بخش اعظم قلمرو قره باغ دسترسی ایران به غرب آسیا را با محدودیت مواجه کرده و فعالیت‌های تجاری در آن منطقه را مشمول گمرک کرده است. هم‌چنین، مقامات آذربایجان به کامیون‌های ایرانی مشکوکند که تجهیزات نظامی را به دست دشمنان ارمنی‌شان برسانند.

باکو پس از تحت کنترل درآوردن بخش زیادی از قره باغ، نارضایتی خود را نسبت به کامیون‌های ایرانی ابراز کرده است. به گونه‌ای که خود الهام علی‌اف چندین بار به طور مستقیم در این رابطه اظهار نظر کرده است. در واقع این رزمایش به نوعی بازتاب دهنده نگرانی ایرانی‌ها از بابت امنیت تجاری تهران در سراسر غرب آسیا است و توقف کامیون‌های ایرانی توسط آذربایجان از نگاه تهران امری غیرقابل قبول است.

مسئله دوم از نگاه این نویسنده که در برگزاری این رزمایش موثر است، پیام‌های داخلی در کشور است...

به عقیده متیو برایزا، سفیر سابق آمریکا در آذربایجان و یکی از اعضای ارشد شورای آتلانتیک، رزمایش سه‌جانبه اخیر ترکیه ، پاکستان و آذربایجان هم خشم تهران را برانگیخته و انگیزه‌ای برای برگزاری تمرینات نظامی در نزدیکی مرزهای آذربایجان شود. به گفته او، در حالی که تهران تلاش دارد واکنشی خصمانه نداشته باشد، هم‌چنین به گونه ای عمل می‌کند که نارضایتی خود را از این رزمایش سه‌جانبه ابراز کند.