غولی که اردوغان از چراغ خارج کرد!

در حالی که به واسطه سیاست های مالی دولت ترکیه، ارزش پول ملی در این کشور به پایین ترین نرخ آن در سال های اخیر سقوط کرده است، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور این کشور با برکناری وزیر اقتصاد بر تداوم سیاست های مورد نظر خود اصرار کرده است. کاهش ارزش پول ملی در ترکیه همراه با تورم دو رقمی در این کشور بوده و اعتراضات فراوانی را در این کشور برانگیخته است. به بهانه اتفاقات اخیر استیون کوک، تحلیلگر مسائل بین الملل، با انتشار یادداشتی در نشریه فارن پالیسی با عنوان «اردوغان هرگز با چنین دردسری روبرو نبوده است» ضمن بررسی آخرین تحولات در این کشور پیش بینی کرده که در آینده نزدیک شاهد تغییرات قابل توجهی در این کشور خواهیم بود.

هرگز اردوغان را دست کم نگیرید!

به نظر می رسد در ترکیه جوجه‌ها به خانه برگشته اند تا لانه کنند (کنایه از این که ثمرات وحشتناک کارهای اشتباه در حال نمایان شدن است). حزب حاکم عدالت و توسعه و رهبرش رجب طیب اردوغان طی ماه های گذشته وضعیت فاجعه باری را تجربه کرده اند. ترکیه در سطح بین المللی با انزوا روبرو شده، وضعیت اقتصادی رو به وخامت و نسبت به سلامتی اردوغان شایعات فراوانی مطرح شده است. در نظرسنجی‌ها هم آن ها شرایط آنها شرایط مناسبی ندارند. برای بسیاری از ناظران و مخالفان ترکیه، سیاست سرکوب حزب عدالت و توسعه در راه است.

در این میان حزب جمهوری خواه خلق از وضعیت خوبی برخوردار است و احزاب دیگر هم چنان به خود مطمئن هستند که خواهان برگزاری انتخابات زودهنگام شده اند. آن ها در حال تدارک برکناری اردوغان و بازگرداندن سیستم ترکیبی سابق پارلمانی-ریاست جمهوری هستند.

با این حال شاید این قضاوت عجولانه ای باشد:  قانون آهنینی در حزب عدالت و توسعه وجود دارد مبنی بر این که هیچ گاه اردوغان را دست کم نگیرید! اگرچه قابل انکار هم نیست که رئیس جمهور و حزبش وضعیت خوبی ندارند.

بزرگترین مخمصه اردوغان

در میان همه مصائبی که در حال حاضر ترکیه با آن دست به گریبان است، وخامت اوضاع اقتصادی جدی ترین مخمصه رهبر ترکیه به شمار می رود. به واسطه سوءمدیریت فاحش اردوغان، طی دهه گذشته لیر (پول ملی ترکیه) نزدیک به 75 درصد ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است. تنها در سال گذشته، ارزش لیر 45 درصد افت داشت و فقط در روز سه شنبه گذشته 15 درصد از ارزش آن کاسته شد.

باید در نظر داشت که در شرایط همه گیری جهانی ویروس کرونا، اقتصاد ترکیه در سال 2020 شاهد رشد 1.8 درصدی بود. با این وجود، بیکاری هم در این کشور 14 درصد رشد داشته و بر شکاف میان فقرا و ثروتمندان دامن زده شده است. در واکنش به سقوط ارزش لیر، تعدادی از بانک‌های بزرگ ترکیه فعالیت‌های آنلاین خود را متوقف و برخی از مردم در شهرهایی چون آنکارا و استانبول به خیابان‌ها آمدند و البته انتظار تظاهرات های بزرگ‌تری هم وجود دارد.

تجدیدنظر در رویکرد تهاجمی

از جمله راه‌هایی که اخیرا اردوغان تلاش کرده تا به واسطه بهره گرفتن از آن به سرمایه سیاسی خود بیافزاید، بهبود روابط آنکارا با همسایگانش است. بدین ترتیب، اردوغان سیاست خارجی‌اش را متحول، و در رویکرد تهاجمی خود به ویژه در منطقه مدیترانه شرقی تجدیدنظر کرده است.

بر این اساس، آنکارا برای خروج از انزوا موفقیت هایی را هم را کسب کرده و روابط دوجانبه ی این کشور با دولت‌های عربستان و امارات -از طریق برقراری تماس های تلفنی و دیدارهای دیپلماتیک- بهبود یافته است -هر چند به نظر می‌رسد که روابط ترکیه و دو کشور حاشیه خلیج فارس هنوز کاملاً دوستانه نشده است.

تن ندادن تل‌آویو به روابط دوستانه با آنکارا

او حتی به دنبال روابط بهتر با اسرائیل نیز بوده، اما این تل آویو است که چندان به این روابط دوستانه تن نداده است. مقامات تل آویو دلایل چندانی برای اعتماد به اردوغان ندارند.

مسئله اول به موضوع دو گردشگر اسرائیلی باز می گردد که اخیراً به دلیل عکس گرفتن از کاخ دولما باغچه، دستگیر و به جاسوسی متهم شدند. اگر آنها آزاد شدند، اما به نظر می‌رسد که این ماجرا برای تحریک احساسات ضداسرائیلی در ترکیه و اهداف سیاسی طراحی شده بود.

همچنین، در اواخر ماه اکتبر، رئیس جمهور ترکیه به همتای فرانسوی خود اعلام کرد در صورت حضور اسرائیل (و یونان و جمهوری قبرس) در نشست 11 نوامبر پاریس درباره لیبی، ترکیه در آن کنفرانس شرکت نخواهد کرد -در نهایت اگر چه اسرائیلی ها در این نشست حضور پیدا نکردند، اما مقامات یونانی و قبرسی در آن شرکت داشتند.

 اردوغان و حزب عدالت و توسعه از درک این مسئله ناتوان هستند که اسرائیل در گذشته برای داشتن روابط خوب با ترکیه کوشش می کرد، اما به واسطه تلاش های آنکارا در کنار گذاشتن اسرائیل از نشست های مهم بین المللی، روابط ترکیه با حماس و مواضع ضداسرائیلی شخص اردوغان، این روند ادامه پیدا نکرد.

درک نادرست از سیسی

روابط ترکیه و مصر هم از این بابت قابل بررسی است. در بهار و تابستان، مطبوعات ترکیه و حامیان در مورد عادی سازی روابط بین ترکیه و مصر صحبت می کردند. فرض در آنکارا بر این بود که مصری ها از فرصت استفاده کنند و برای بهبود روابط آنکارا با قاهره بر دولت های یونان، قبرس و اسرائیل فشار وارد کند. با این حال، مصری‌ها آن‌طور که مقامات ترکیه انتظارش را داشتند برای عادی سازی روابط از خود اشتیاق نشان ندادند، چرا که سران ترکیه قادر به درک اهمیتی که عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر برای روابط کشورش با یونان و قبرس -به دلیل کمک به اهداف مصر در شوراهای اتحادیه اروپا- قائل است، نبودند.

در مورد روابط با اروپا هم باید به خاطر داشت که اگر پادرمیانی های آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان نبود، ممکن بود ترکیه به خاطر مسائل مختلف با تحریم از ناحیه اروپایی مواجه شود -از جمله به دلیل عملیات های نظامی در سوریه، پروژه اکتشاف گاز در نزدیکی قبرس و تهدید به گسیل کردن پناهجویان به سمت یونان.

اگر پادرمیانی مرکل نبود!

بیش از هر موضوع دیگری، مسئله  پناهجویان زمینه ساز روابط پرتنش میان اتحادیه اروپا و ترکیه است. در سال 2016، اتحادیه اروپا بودجه ای را به آنکارا اختصاص داد تا سوری های مستأصل را در ترکیه پناه دهد و اجازه ندهد که به سمت اروپا حرکت کنندد. با وجود چنین بده بستانی، ترک‌ها به‌طور متناوب تهدید می‌کنند که به سوری‌ها و دیگران پناهجویان اجازه خواهند داد تا از مرز عبور و راهی کشورهای اروپایی شوند -موضوعی که احتمالا یک بحران جدید پناهجویان و بی‌ثباتی های زیادی را در پی خواهد داشت.

همچنین دادگاه های ترکیه از پذیرش رای دادگاه حقوق بشر اروپا استنکاف می کنند که حکم داده ادامه بازداشت عثمان کاوالا، فعال مدنی ترک که به ناحق متهم به حمایت از تروریسم است، ناعادلانه است و باید آزاد شود. این امر می تواند منجر به تعلیق حق رای ترکیه در شورای اروپا و حتی اخراج از این شورا شود.

اختلافات لاینحل

در مورد روابط این کشور با ایالات متحده باید خاطرنشان کرد که دولت ترکیه طی دیدار دوجانبه اردوغان و جو بایدن، در حاشیه اجلاس گروه بیست در ماه اکتبر معامله بزرگی انجام داد، اما تغییر چندانی در روابط صورت نگرفته است. مسئله خرید و استقرار سامانه دفاع هوایی اس400 -ساخت روسیه- توسط ترکیه لاینحل باقی مانده، دو کشور در مورد حمایت واشنگتن از یگان‌های مدافع خلق در سوریه (YPG) اختلاف نظر دارند و دولت ترکیه از این که سه دولت آمریکا از استرداد فتح الله گولن، روحانی منتقد اردوغان، خودداری کرده اند، عصبانی است.

در چنین شرایطی، ترک ها درخواست 40 فروند جت اف16 جدید و کیت های ارتقا یافته را کرده اند. رهبری ترکیه در این تصور است که معامله هواپیماها انجام خواهد شد، اما دولت بایدن در این زمینه چندان مشتاق به نظر نمی رسد. رئیس جمهور ایالات متحده به صراحت گفته که چنین معاملاتی نیاز به فرآیندی قابل توجه دارد. این یک روش مؤدبانه برای اعلام این موضوع بود که کنگره -که پیش از این مخالفت خود را با این توافق اعلام کرده- باید در این مورد نظر مساعد داشته باشد.

ثمره تضعیف بانک مرکزی

هنوز مشخص نیست بهبود در جایگاه بین المللی ترکیه چه کمکی می تواند به اقتصاد ترکیه بکند -به ویژه آنکه هنوز نشانه ای مبنی بر تجدید نظر اردوغان در سیاست هایی که مشکلات اقتصادی را ایجاد می کند، مشاهده نشده است. سال‌هاست که اردوغان ادعا می کند یک توطئه خارجی -شامل «لابی نرخ بهره»، سیا، صهیونیست‌ها، غرب، جورج سوروس میلیاردر بشردوست و دیگران- به دنبال سقوط ترکیه هستند.

اما تنها توضیح برای اسباب رنج اقتصادی ترک ها، سوءمدیریت اردوغان است. به ویژه آنکه رهبر ترکیه استقلال بانک مرکزی را از طریق فشارهای سیاسی تقریباً بی وقفه -و تغییرات پی‌در‌پی در آنها- تضعیف کرده است.

اردوغان بانک‌ مرکزی ترکیه را -بر خلاف منطق علم اقتصاد- تحت فشار قرار می دهد تا نرخ بهره را پایین نگه دارند. نتیجه این عمل، کاهش شدید ارزش لیر بوده است که باعث بالا رفتن قیمت کالاها شده و ترازنامه‌های شرکت‌های ترکیه‌ای را -که باید به صورت دلاری وام‌های خود را پرداخت کنند- خراب می‌کند.

البته که ارزش پایین لیر به صادرات ترکیه کمک می کند، اما هزینه های اجتماعی بسیار زیادی هم به دنبال دارد. در این شرایط، به جای سیاست غیرمتعارف نرخ بهره پایین، باید افزایش آن در دستور کار باشد. این امر شاید برای طبقات بالاتر اندکی ناگوار باشد، اما افت ارزش لیر را معکوس کرده، تورم را کاهش داده و اعتماد سرمایه‌گذاران را بازمی گرداند. اصرار اردوغان به نرخ‌ بهره پایین مبتنی بر این محاسبه‌ است که بهره پایین موجب رشد شده و از نظر سیاسی رشد امری حیاتی به حساب می آید؛ ولی در واقعیت ماجرا این چنین نیست.

پرسش از سلامت و مسئله کیش شخصیت

به مشکلات سیاست خارجی مخرب ترکیه و چالش های اقتصادی آن، پرسش هایی در مورد سلامت اردوغان هم اضافه شده است. اما فراتر از وضعیت واقعی سلامتی رهبر ترکیه، پاسخ خشن به هر سوالی در مورد وضعیت سلامتی او است. این واکنش نشان دهنده کیش شخصیت اردوغان است -که موضوع جدیدی هم نیست.

واکنش خشن به این ماجرا حاکی از شکاف فزاینده بین آنچه دولت می گوید – نه تنها در مورد سلامت رئیس جمهور، بلکه دموکراسی و رفاه – و واقعیت عینی است. در اینجا سخنگویان دولت، سخنگویان رسانه‌ها و آتش افروزان رسانه‌های اجتماعی سعی کرده‌اند فضا را از طریق شرارت، ترولینگ و سرکوب پر کنند.

اردوغان بر لبه تیغ

تعداد زیادی از افرادی که در ترکیه به دلیل انتقاد از دولت محبوس شده‌اند، نشانه روشنی است که اردوغان و حزب عدالت و توسعه ناتوان در متقاعد کردن دیگران نسبت به دستور کار خود هستند. تلاش برای تحکیم موقعیت سیاسی خود به دور باطلی تبدیل ‌شده که در آن مقامات دولتی و مطبوعات همچنان روایتی را ارائه می‌کنند که با آنچه مردم تجربه می‌کنند مطابقت ندارد- همه این ها منجر به بازداشت ها، دروغ های بیشتر، انتقادات بیشتر، و همچنین وخامت تدریجی وضعیت اردوغان و موقعیت سیاسی حزب عدالت و توسعه می شود.

این پویایی در نظرسنجی اخیر خود را نشان داده است، که حاکی از آن است که اردوغان در رقابت ریاست‌جمهوری در برابر شهرداران آنکارا یا استانبول شکست می‌خورد و حتی رهبر حزب خوب (Good Party) هم قادر به شکست رئیس‌جمهور است.

اگر ترکیه تحت رهبری حزب عدالت و توسعه تبدیل به پل اصلی برای تغییرات دموکراتیک شده بود، راه را برای مجارستان، لهستان و حتی ایالات متحده روشن می کرد، اما شاید اکنون این کشور در خط مقدم اصلاحات دموکراتیک باشد. البته که پیش‌بینی آینده دشوار است، اما سخت است تصور کنیم مجموعه مشکلات ترکیه، به‌ویژه مشکلات اقتصادی آن در صورت تداوم، بر چشم‌انداز انتخاباتی حزب عدالت و توسعه تأثیری نخواهد داشت. در عین حال، تصور اینکه اردوغان مایل به شکست عادلانه و شفاف در انتخابات باشد نیز سخت است. مخالفان ترکیه در این باب تنها می توانند امیدوار باشند.