پیش‌بینی تغییر آرایش خاورمیانه در سایه مذاکرات تهران و ریاض

مصعب الالوسی، تحلیلگر مسائل بین الملل و عضو موسسه واشنگتن، با انتشار یادداشتی با عنوان «مذاکرات ایران و عربستان: مدیریت مناقشه و سنجش تأثیرات منطقه ای گسترده تر آن» به بررسی پیامدهای دور جدید مذاکرات دو کشور برای منطقه پرداخته است.

طنین رقابت ژئوپلیتیک

سابقه رقابت ژئوپلیتیکی بین ریاض و تهران دست کم به انقلاب 1979 ایران باز برمی گردد. اما تنش ها میان دو طرف در سال 2016 به اوج خود رسید، زمانی که در پی اعدام نمر النمر، روحانی شیعه سعودی به سفارت عربستان در تهران حمله شد و به دنبال آن عربستان سعودی سفیر خود را از ایران فرا خواند. از آن زمان تنش ها رو به افزایش بوده، چرا که عربستان درگیر جنگی با حوثی های یمن شده که مورد حمایت ایران قرار دارند و در سپتامبر 2019 حملاتی به تاسیسات نفتی آرامکو در عربستان انجام شد که دولت سعودی ایران را متهم به دخالت در آن کرده است [امری که ایران بارها آن را رد کرده است].

با این حال، دور پنجم مذاکرات بین عربستان سعودی و ایران در بغداد باعث ایجاد خوش بینی های جدیدی شده است. نخست وزیر عراق در این رابطه گفت: «مصالحه نزدیک است». سخنگوی وزارت امور خارجه ایران هم با بیان اینکه دور اخیر مذاکرات «مثبت و جدی» بوده، از مشاهده پیشرفت هایی در این زمینه خبر داده است. اقدامات برای کاهش تنش بین عربستان سعودی و ایران در حال حاضر اثرات پردامنه ای در سایر کشورهای منطقه ایجاد کرده است.

گام اولیه برای پایان جنگ یمن؛ سنگ بنای اعتمادسازی

از سال 2011 یمن یکی از عرصه های اصلی رقابت بین عربستان سعودی و ایران بوده، اما اکنون به فرصتی برای اقدامات اعتمادساز در چارچوب مذاکرات بین دو طرف در عراق تبدیل شده است. سیاست ایران در یمن تا حد زیادی بر حمایت از حوثی ها متمرکز شده که عربستان آنها را ابزاری برای تضعیف امنیت خود توصیف می کند. ایران از مدت ها پیش حمایت قابل توجهی از حوثی ها ارائه کرده است.

پشتیبانی و آموزش نظامی به حوثی‌ها این توانایی را بخشیده که بارها به خاک عربستان حمله کنند. تخمین‌ها از سال 2015 نشان می‌دهد که جنگ یمن، حتی در آن مرحله، ماهانه 6 میلیارد دلار برای عربستان سعودی هزینه دارد. از سرگیری مذاکرات بین عربستان سعودی و ایران، پس از یک وقفه چند ماهه، در فاصله کوتاهی پس از توافق آتش‌بس در یمن انجام  شد که نشان می‌دهد ایران احتمالاً نقشی تأثیرگذار در این زمینه بر حوثی‌ها داشته است. آتش بس گام اولیه مهمی برای پایان دادن به جنگ در یمن بوده است و در صورت برقراری آن، می تواند سنگ بنای اعتماد بین ریاض و تهران باشد.

پایان بن‌بست سیاسی لبنان در دستور کار

مذاکرات ایران و عربستان سعودی احتمالاً بر سیاست لبنان و عراق نیز تأثیر خواهد گذاشت، جایی که تهران و ریاض از نیروهای سیاسی رقیب حمایت می کنند.

هم ریاض و هم تهران نفوذ قابل توجهی در لبنان داشته و این باعث افزایش تنش بین متحدان ایران و عربستان سعودی در این کشور شده است. به عنوان مثال، حسن نصرالله، دبیرکل حزب الله، در ژانویه عربستان سعودی را به دلیل نقش آن در جنگ یمن به تروریسم متهم کرد [در همین روزهای اخیر نصرالله عربستان را متهم به دخالت در انتخابات لبنان کرد]. در آن زمان مقامات لبنانی لحن تند ضدسعودی نصرالله را مورد انتقاد قرار دادند؛ میشل عون، رئیس‌جمهور لبنان که به حزب الله هم نزدیک است، گفت: «مردم لبنان مشتاق حفظ روابط عربی و بین‌المللی لبنان به‌ویژه روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس هستند و عربستان سعودی در راس آن قرار دارد».

پس از اینکه نامزدهای متحد حزب الله اکثریت پارلمان را پس از انتخابات 15 می از دست دادند، کاهش تنش ها بین عربستان سعودی و ایران احتمالاً به تسهیل تشکیل دولت لبنان و کمک به عملکرد آن کمک می کند. در نتیجه پایان دادن به بن بست سیاسی در لبنان در دستور کار مذاکرات دو کشور قرار گرفته است. در حالی که عربستان سعودی و ایران احتمالاً به حمایت از متحدان خود ادامه خواهند داد، مانورهای سیاسی در لبنان ممکن است نرمتر باشد.

درک بهتر استراتژی عراق

علیرغم مذاکراتی که در عراق انجام شد، رقابت عربستان سعودی و ایران در این کشور مورد بحث قرار نگرفته است. با این حال، در اینجا می‌توان فضایی برای ایجاد تفاهم بهتر بین تهران و ریاض در این جبهه نیز وجود داشت.

نیروهای عراقی نزدیک به ایران به حملات متعددی به عربستان سعودی متهم شده اند. به عنوان مثال، کتائب حزب الله مظنون به انجام حملات به تاسیسات نفتی عربستان در سال 2019 و کاخ سلطنتی عربستان سعودی در سال 2021 است. هم عربستان سعودی و هم ایران احتمالاً تلاش خواهند کرد تا نفوذ خود را در عراق حفظ کنند، اما درک بهتر بین این رقبای منطقه ای احتمالاً وضعیت تیره روابط را که در گذشته به تشویق چنین حملاتی کمک می کرد، تضعیف می کند. همچنین می‌تواند درک بهتری از استراتژی‌های مربوط به عراق را فراهم کند.

کنار رفتن محرک عادی‌سازی روابط با اسرائیل

در نهایت، کاهش تنش بین عربستان سعودی و ایران ممکن است ریاض را از وسوسه ایده پیوستن به توافقنامه ابراهیم با اسرائیل منحرف کند. از زمان امضای توافقنامه برجام در سال 2015، عربستان سعودی تا حدی نسبت به اسرائیل گشودگی داشته و اسرائیل را به‌عنوان وزنه تعادلی بالقوه در برابر ایرانی سرسخت می‌بیند.

بنا بر گزارش‌ها، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر سابق اسرائیل در سال 2020 با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی دیدار کرد و اخیراً اسحاق هرتزوگ، رئیس جمهور اسرائیل گفته خوشحال خواهد شد به طور رسمی از عربستان سعودی بازدید کند. ظاهراً در سپتامبر 2021، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا در مورد عادی سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل با ولیعهد سعودی گفتگو کرد و گویا محمد بن سلمان صراحتا این ایده را رد نکرد. در واقع، او اخیراً اعلام کرد که عربستان سعودی اسرائیل را دشمن نمی‌داند، بلکه آن را «متحد بالقوه» می‌داند. با این حال، آب شدن روابط بین عربستان و ایران، اگر به شکلی جدی توسعه یابد، حداقل یک محرک را برای عادی سازی روابط با اسرائیل برای سعودی ها از بین می برد.

بسامدهای منطقه‌ای

برای عربستان سعودی و ایران، گام‌های زیادی باقی مانده تا دو طرف بتوانند اعتماد پایداری ایجاد کنند. رقابت میان دو کشور دهه‌هاست که شکل گرفته و ابعاد ژئوپلیتیکی، فرقه‌ای و اقتصادی دارد. با این حال، این مذاکرات، با دور کردن دو کشور از رویارویی نظامی و بازگشت به عرصه سیاسی برای حل و فصل اختلافات، تحول امیدوارکننده‌ای است که می‌تواند اثرات مهمی برای امنیت منطقه‌ای وسیع‌تر داشته باشد.

اینکه آیا این مذاکرات اولیه می تواند چنین پیامدهای وسیعی را به همراه داشته باشد، باید منتظر ماند. اما حتی افراد بدبین نسبت به مذاکرات اذعان می کنند که این گفتگوها ابزاری موثر در میان مدت برای مدیریت تنش های دوجانبه است و با خرید زمان می توان مشاهده کرد که آیا گام های اعتمادساز می تواند چشم انداز بلندمدت را بهبود بخشد.