خطر سدهای ترکیه برای امنیت ملی ایران

به گزارش اقتصادنیوز، روابط میان ایران و ترکیه در سالهای اخیر به واسطه اختلافات در مسائل مختلف منطقه ای دچار تنش بوده است. با این حال موج خشکسالی همراه با گرد و غبار و طوفان شن که سرتاسر خاورمیانه را درنوردیده به موضوع جدیدی مبدل شده که از قابلیت ایجاد تنشهای بزرگی در روابط میان دو کشور برخوردار است. فهیم تاستکین، تحلیلگر مسائل منطقه ای با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیلی المانیتور با عنوان «آیا بحران آبی میان ترکیه و ایران در حال وقوع است؟» استدلال کرده بحران آبی تنها مشکلی در میان دیگر مشکلات دو کشور نیست، بلکه مشکلی است که شبیه هیچ مشکل دیگر نیست.

مناقشات محدود مانده به کانال دیپلماتیک

مناقشه بر سر آب های فرامرزی بین ترکیه و ایران در حال گسترده تر شدن است و این مسئله بر شدت تنش های اخیر میان دو کشور -از جمله بر سر تشکیل دولت جدید در عراق و کنترل منطقه سنجار عراق- افزوده است. تهران که از ساخت سدهای ترکیه بر سرشاخه های رودهای ارس و دجله عصبانی است، علناً آنکارا را متهم کرده و مناقشاتی ایجاد کرده که تا کنون عمدتاً به کانال های دیپلماتیک محدود شده است.

تلاش برای تغییر در محیط همسایگان

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در سخنرانی اخیر خود در مجلس، از پروژه های سدسازی ترکیه به عنوان اقدامات «غیرقابل قبول»ی انتقاد کرد که تهدیدی برای کاهش جریان آب و آسیب های زیست محیطی به ایران و عراق است. وزیر امور خارجه گفت: «تهران باید از طریق گفتگو و مذاکرات دوجانبه پرونده را پیگیری کند، زیرا ترکیه کنوانسیون 1997 نیویورک در مورد استفاده غیرقانونی از آب‌های فرامرزی را امضا نکرده و این مانع از شکایت تهران از آنکارا در مراجع بین‌المللی می‌شود». او افزود: «نباید اجازه دهیم کشورهایی مانند ترکیه از خلا مکانیسم بین المللی فعلی برای تغییر شرایط محیطی چه در ایران و چه در عراق استفاده کنند».

امیرعبداللهیان گفت در ماه های اخیر حداقل سه بار - در دو دیدار در نیویورک و تهران و طی یک تماس تلفنی - این موضوع را با همتای ترک خود در میان گذاشته و پیشنهاد تشکیل کمیسیون مشترکی برای رسیدگی به این مشکل را داده است. وی گفت: «تیمی از کارشناسان وزارت امور خارجه و انرژی ایران در اوایل سال جاری در ترکیه مذاکره کردند و انتظار می‌رود به زودی یک هیئت ترکیه‌ای به ایران سفر کند».

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس ایران هم گفته ایران از منظر امنیت ملی به موضوع نگاه می کند.

چنگ بر سرشاخه های ارس

رودخانه ارس از شرق ترکیه سرچشمه و به سمت شرق جریان می یابد و پیش از پیوستن به رود کورا در آذربایجان، خط مرزی چند کشور -یعنی ترکیه، آذربایجان، ایران و ارمنستان- را تشکیل می دهد. دجله نیز از شرق ترکیه سرچشمه و به سمت جنوب می ریزد تا مرزهای ترکیه-سوریه و سوریه-عراق را تشکیل دهد و سپس با فرات در عراق ادغام شود و شط العرب (اروندرود) را تشکیل دهد. بر اساس آمار ترکیه، عراق 51 درصد در جریان آب دجله دخالت دارد، در حالی که ترکیه 40 درصد و ایران 9 درصد سهم دارند.

به گفته تهران، سد ایلیسو ترکیه بر سرشاخه دجله که سال گذشته افتتاح شد، نه تنها برای عراق بلکه برای ایران نیز خطرات زیست محیطی دارد. مقامات ایرانی ترکیه را مسئول طوفان های گرد و غبار حاصل از خشکسالی می دانند که کاهش جریان آب در دجله و فرات را عامل آن می دانند.

ترکیه با اتهامات آبی که عمدتاً توسط عراق و سوریه برای چندین دهه مطرح شده است، غریبه نیست. تانجو بیلگیچ، سخنگوی وزارت امور خارجه در 12 می ادعا کرد که گفته های ایران «به دور از مبنای علمی است» و مدعی شد آفریقا و خاورمیانه منشاء واقعی گرد و غبار و طوفان های شن هستند که به دلیل خشکسالی، تخریب زمین، جنگل زدایی و بیابان زایی در نتیجه تغییرات آب و هوایی افزایش یافته است. او گفت در موضوع آبهای فرامرزی، ترکیه برای هرگونه همکاری منطقی و علمی با ایران آماده است.

یک نیروگاه برق آبی ترکیه و یک سد در حال حاضر در سرشاخه های ارس در حال بهره برداری است و این در حالی است که یک سد دیگر در حال پر شدن و سد سوم در حال ساخت است. ترکیه همچنین در حال ساخت سدی بر روی شاخه ای از ارس است که 25 درصد از مخزن آن برای نیازهای آب آشامیدنی و مابقی برای مصارف آبیاری در نظر گرفته شده است. ایران نیز به نوبه خود سدهای مشترکی با ارمنستان و آذربایجان بر روی ارس ساخته است.

سد سازی خارجی یا مدیریت داخلی منابع آب؟

مقامات ترکیه مدعی هستند کمبود آب ایران  ناشی از مسئله مدیریت منابع آب است و اتهامات تهران را نوعی انحراف برای فرونشاندن نارضایتی های داخلی نسبت به مسئله آب می دانند. آنها استدلال می کنند که به لطف سدهای ارس و دجله، ترکیه توانسته است جریان آب را در مواقع خشکسالی به سطحی بالاتر از حد نرمال برساند و تأکید می کنند که ادعاهای متهم کننده همکاری دوجانبه را تضعیف می کند.

در سال 2017، ترکیه پنج گروه کاری با عراق برای رسیدگی به جنبه های مختلف مسئله آب، از جمله چشم انداز سدهای مشترک در مرز، کیفیت آب، بیابان زایی، طوفان های گرد و غبار و شن، روش های اندازه گیری و آموزش مدیریت آب تشکیل داد. همچنین، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور، نماینده ویژه ای را برای تقویت همکاری های آبی با عراق منصوب کرد.

انتقادات از سیاستهای آبی تهران

تهران ممکن است در انتقاد از ترکیه از جانب بغداد نیز صحبت کند، اما سیاست‌های آبی خودش هم مورد انتقاد عراقی‌ها قرار دارد و بغداد قصد دارد از ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کنند.

منابع آگاه از دیپلماسی آب ترکیه به المانیتور گفتند که مقامات ترکیه و ایران هر سه ماه یکبار برای اندازه‌گیری مشترک جریان آب از ترکیه به ایران در سه ایستگاه جداگانه ملاقات می‌کنند - رویه‌ای بر اساس پروتکلی که در سال 1955 امضا شد. آنها گفتند که ترکیه در جریان پر کردن سد ایلیسو در سال 2019 با ایران و عراق همکاری مشابهی داشت و عراق در این فرآیند آب از دجله دریافت کرد. به گفته منابع، در سال 2021 -سالی که با خشکسالی همراه بود- میزان آبی که از این سد به پایین سرازیر شد، دو برابر جریان معمول دجله بود.

آنها مدعی هستند ایران نتوانسته نگرانی های مشابه همسایگانش را مرتفع سازد. آنها به عنوان مثال، به کاهش قابل توجه جریان رودخانه کرخه به عراق به دلیل سدهای بالادست ایران اشاره می کنند.

بغداد و دولت اقلیم کردستان که هم مرز با ایران است، ایران را متهم می کنند که شاخه های سرریز به دجله را به  ضرر عراق منحرف می کند. ایران با انتقال آب از رودخانه زاب و همچنین منحرف کردن آب‌ رودخانه سیروان، به دنبال احیای دریاچه رو به مرگ ارومیه بوده است. در سمت عراق، سطح آب در زاب 80 درصد و در سیروان 85 درصد کاهش یافته است. در سال 2020، مقامات اقلیم کردستان گزارش دادند که جریان زاب، که سد دوکان را تغذیه می کند و 100000 نفر از مردم به آب آن وابسته هستند، به طور کامل قطع شده است. تهران استدلال می کند که با توجه به اینکه هر دو رودخانه از ایران سرچشمه می گیرند، فعالیت های آبی در آن مشروع است.

تعداد سدهای ایران از 316 سد در سال 2012 به 647 سد در سال 2018 رسید. در سال 2019، تهران از برنامه ساخت 109 سد دیگر در دو سال با هدف انتقال آب به شهرهای خشکسالی خبر داد. تعداد سدهای روی سیروان در سال 2020 به 18 عدد رسید.

سدهای ترکیه و مسئله امنیت ملی ایران

عارف کِسکین، محقق ترک متخصص امور آب ایران، معتقد است که مسئله آب زمینه ساز بسیاری از مشکلات بین آنکارا و تهران است، از جمله برای عبور غیرقانونی پناهجویان افغان به ترکیه.

مقامات ایرانی پروژه های سدسازی ترکیه را دلیل اصلی خشکسالی نه تنها در ایران بلکه در عراق و سوریه معرفی می کنند. برخی حتی ترکیه را به زمینه سازی قیام در سوریه به دلیل ایجاد خشکسالی متهم کرده اند. کسکین به المانیتور گفته به همین دلیل است که آنها بین سدهای ترکیه و امنیت ملی ایران ارتباط برقرار می کنند. از نظر آنها ایران محق است حتی بستر رودخانه ارس را تغییر دهد اما مدعی است که ترکیه حق ندارد این همه سد بسازد. آنها این را نیز توطئه ای علیه ایران نشان می دهند».

ترکیه و ایران در سال‌های اخیر بر سر مسائل بی‌شماری، از جنگ‌های نفوذ در سوریه و عراق گرفته تا پناهجویان و مبارزه با تروریسم، با یکدیگر اختلاف نظر داشته‌اند. مشکل آب، با این حال، شبیه هیچ مشکل دیگری نیست. این پتانسیل تشدید و تنش بیشتر روابط دوجانبه را دارد.