ردپای ترکیه در افزایش تنش‌های ایران و آذربایجان

در اقدامی دیگر علی‌اف روز جمعه با تکرار ادعاهای خود علیه تهران، به طور مستقیم مقامات جمهوری اسلامی را مورد انتقاد قرار داد و گفت: «من با سه رئیس‌جمهور گذشته ایران کار کرده‌ام. در تمام این سال‌ها، هرگز وضعیتی شبیه امروز به وجود نیامده است. ایران هرگز در عرض چند ماه دو رزمایش نظامی در مرز ما برگزار نکرده است. هیچگاه بیانیه‌ای پر از نفرت و تهدید علیه باکو صادر نشده است. ما همیشه به هر اظهارات و اقدام ضد جمهوری آذربایجان پاسخ داده و خواهیم داد».

«فهیم تاستکین»، تحلیل‌گر مسائل منطقه‌ای با انتشار یادداشتی با عنوان «با نارضایتی ایران از اتحاد آذربایجان و ترکیه تنش‌ها به جوش می‌آیند» در المانیتور تنش‌های میان تهران و باکو را مورد بررسی قرار داده است.

بالا گرفتن تنش‌ها

تنش‌ها بین ایران و آذربایجان بر سر برنامه‌های باکو برای اتصال زمینی به منطقه نخجوان از طریق خاک ارمنستان در حال افزایش است که تهدیدی برای تضعیف روابط ترکیه و ایران هم محسوب می‌شود. مناقشه بین تهران و باکو تشدید شده است. ایران ماه گذشته مانورهای نظامی در مرز خود با آذربایجان برگزار کرد، از جمله مانورهای عبور از رودخانه ارس، که بخشی از مرز را تشکیل می‌دهد. همزمان، ایران کنسولگری در سیونیک، جنوبی‌ترین استان ارمنستان که با ایران هم مرز است و در مرکز تنش‌ها قرار دارد، افتتاح کرد.

این تبادلات خصمانه منجر به یادداشت‌های متقابل اعتراضی در اوایل ماه جاری شد، زیرا هم سفیر آذربایجان در تهران و هم همتای وی در باکو توسط وزارتخانه‌های خارجه مربوطه احضار شدند.

نگرانی‌های ارضی

این نگرانی در تهران وجود دارد که آذربایجان، که با پیروزی بر ارمنستان در جنگ ارضی 2020 جسور شده، با در دست گرفتن کنترل نواری سرزمینی در سراسر سیونیک، که آذربایجان را از شرق و نخجوان را از غرب جدا می‌کند، به دنبال ترسیم مجدد مرزها است. به عنوان بخشی از شرایط آتش‌بس، ارمنستان متعهد شده که به خطوط حمل‌ونقل بین آذربایجان و نخجوان اجازه تردد دهد؛ مسیری که باکو آن را کریدور زنگزور می‌نامد و تهدید کرده که در صورت لزوم با زور تصاحب خواهد شد.

ایران نگران است که با کنترل آذربایجان بر این نوار، ارتباط مرزی‌اش با ارمنستان قطع شود. برای ترکیه، این به معنای اتصال زمینی مستقیم با آذربایجان از طریق همسایه نخجوان و مسیری به آسیای مرکزی با دور زدن ایران است.

مخاطرات «یک ملت، دو دولت»

حمایت نظامی ترکیه برای دستاوردهای آذربایجان در جنگ با ارمنستان بسیار مهم بود. این دو ملت ریشه و زبان قومی مشترک دارند و از پیوندهای سیاسی و اقتصادی نزدیکی برخوردارند. آذربایجانی‌ها را ترک آذربایجان نیز می‌نامند و این دو کشور پیوند خود را «یک ملت، دو دولت» توصیف می‌کنند.

الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در 8 نوامبر با اشاره به ایران گفت که ارتش آماده دفاع از منافع کشور است: «کسانی که تمرینات نظامی برای حمایت از ارمنستان در مرز ما انجام می‌دهند باید این را بدانند که هیچ‌کس نمی‌تواند ما را بترساند».

در اوایل نوامبر، آذربایجان 19 نفر را به اتهام جاسوسی برای ایران و برنامه‌ریزی برای اقدامات علیه امنیت کشور بازداشت کرد. این اقدام به دنبال اعلام تهران مبنی بر اینکه یک تبعه آذربایجانی که از باکو آمده بود و هماهنگ‌کننده اصلی حمله مرگبار به زیارتگاه شاهچراغ بود، انجام شد.

تحریک تهران

علی‌اف در تحریک بیشتر تهران، در هنگام سخنرانی 11 نوامبر در اجلاس سران سازمان کشورهای ترک بر لزوم حمایت از حقوق و امنیت میلیون‌ها آذربایجانی «که متأسفانه در خارج از مرزهای آذربایجان زندگی می‌کنند» - اشاره‌ به آذربایجانی‌های ایران - تأکید کرد.

در این میان جنگ رسانه‌ای از حدود بیشتری عبور کرد. رسانه‌های آذربایجان گفتمان «آذربایجان متحد» و ارجاع به «آذربایجان جنوبی» را احیا کرده‌اند؛ اقدامی که تهران آن را توطئه جدایی‌طلبانه می‌داند. چنین لفاظی‌هایی از زمان سرنگونی ابوالفضل الچی بیگ در سال 1993 کنار گذاشته شده بود.

«محمودعلی چهرهگانی»، رهبر تبعیدی جنبش بیداری ملی آذربایجان جنوبی، که مدت‌ها در باکو یک شخص حاشیه‌ای بوده، اکنون در تلویزیون دولتی سخنرانی می‌کند و وعده «آذربایجان بزرگ» را می‌دهد. جنبش او از سیاست خصمانه و جدایی‌طلبانه «آذربایجان جنوبی» و شعار تنفرطلبانه «روس‌ها، فارس‌ها و ارمنی‌ها دشمن ترک‌ها هستند» استفاده می‌کند.

در مثالی دیگر، Caliber.az، یک وب‌سایت مرتبط با دولت باکو، گزارش داد: «زمان آن فرا رسیده است: آذربایجان جنوبی باید از ایران جدا شود». یک مجری تلویزیون هم در حالی که کلاه خود را در حین ارائه وضعیت آب و هوای تبریز، اصلی‌ترین شهر آذربایجان ایران، از سر برداشته بود، به «آذربایجان جنوبی» سلام کرد.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در سفری به باکو، اندکی پس از پیروزی آذربایجان بر ارمنستان در سال 2020، با خواندن شعری در مورد جدایی آذربایجان از ایران در قرن نوزدهم، تهران را خشمگین کرد. ماه گذشته، تلویزیون دولتی آذربایجان ویدئوهایی را از افراد در سنین مختلف پخش کرد که همان شعر را می‌خوانند، در حالی که مجری برنامه می‌گفت اردوغان «جرقه مقاومت» را برانگیخت زیرا «بیش از 30 میلیون نفر از ساکنان آذربایجان جنوبی پس از خواندن این شعر قیام کردند».

در مقابل، تلویزیون سحر ایران که به زبان آذربایجانی پخش می‌شود، با برنامه‌هایی پاسخ داد که در آن‌ها آذربایجان از نظر تاریخی بخشی از ایران است و مردم نخجوان می‌خواهند به ایران بپیوندند.

نقش آنکارا در تشدید تنش‌ها

آذربایجان در 18 نوامبر با تصمیم خود برای باز کردن سفارت در تل‌آویو، به گونه‌ای دیگر ایران را خشمگین کرد؛ اقدامی که در کنار همکاری رو به رشد دفاعی این کشور با اسرائیل موجب خشم بیشتر تهران می‌شود.

با این حال باکو به سختی می‌توانست خطوط قرمز تهران را تا این حد زیر پا بگذارد، بدون اینکه بداند ترکیه محکم در کنارش ایستاده است. آنکارا از فشار باکو برای کریدور زنگزور حمایت کرده، اما با پیشنهاد یک مجمع همکاری بین هر شش کشور منطقه، تلاش کرده که با تهران مخالفت نکند. با این حال، واکنش‌های تهران نشان می‌دهد که دستاوردهای ترکیه را به ضرر خود می‌داند. از نظر تهران، طرح ترکیه برای اتصال به آسیای مرکزی از طریق کریدور زنگزور، با دور زدن مسیر کنونی ایران، این کشور را از قفقاز تهدید می‌کند و حتی برخی آن را «راهروی تورانیستی» می‌نامند.

تلاش‌های ترکیه برای تقویت سازمان کشورهای ترک که با آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان آن را تشکیل داده، به گونه‌ای دیگر تهران را تحریک می‌کند.

چرا کرویدور زنگزور مهم است؟

رهبر جمهوری اسلامی ایران در ماه ژوئیه خطاب به اردوغان گفت که هرگونه طرحی که مرز ایران با ارمنستان را مسدود کند، غیرقابل قبول است. ابراهیم رئیسی هم در ماه اکتبر به علی‌اف هشدار داد که ایران «هرگونه تغییر در مرزهای تاریخی، ژئوپلیتیک منطقه‌ای و مسیرهای ترانزیتی ایران-ارمنستان» را تحمل نخواهد کرد.

نگرانی‌های ایران از بابت کریدور زنگزور به عنوان یک تهدید ژئوپلیتیکی را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

- ایران ممکن است ارتباط مرزی و ارتباط مستقیم حمل و نقل خود با ارمنستان را از دست بدهد.

- دسترسی این کشور به قفقاز و روسیه ممکن است سخت‌تر شود و ایران نفوذ خود را در قفقاز از دست بدهد.

- این پروژه به ناتو اجازه می‌دهد تا بتواند ایران را محاصره کند.

- زمانی که آذربایجان دیگر از طریق ایران به نخجوان متصل نشود، ایران متحمل ضررهای اقتصادی خواهد شد که این امر اهرم فشار تهران بر باکو را نیز کاهش خواهد داد.

- ایران ممکن است امتیازات خود را به عنوان مسیری بین آسیا و اروپا از دست بدهد.

- ارزش استراتژیک ایران در طرح کمربند و جاده چین ممکن است کاهش یابد.

- استفاده آینده‌نگر از مسیر زنگزور برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه و اروپا می‌تواند تقاضا برای گاز ایران را کاهش دهد.

-د سترسی ایران به دریای سیاه ممکن است مسدود شود.

- تغییر وضعیت موجود در زنگزور، که علی‌اف آن را «سرزمین اجدادی» می‌نامد، می‌تواند منجر به کنترل آذربایجان بر رود ارس شود.