شناسایی گزینه ایران برای کاهش وابستگی به چین؟

به گزارش اقتصادنیوز ،ماه جاری درست در شرایطی که تهران با رسمی شدن عضویت خود در سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین (SCO) بیش از هر زمان دیگر به پکن نزدیک شد، پروژه‌هایش با روسیه و هند را نیز بازتعریف کرد. با این همه گروهی از ناظران می گویند که فارغ از نزدیکی تهران به هند و چین و روسیه، ممکن است ایجاد تعادل در روابط سه بازیگر به این سادگی نباشد.

روزنه ای برای دور زدن تحریم ها

سوم ژوئیه، نشست سه جانبه ایران، روسیه و هند در تهران درباره توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) برگزار شد. پروژه آی.ان.اس.تی.سی که توسط مسکو، دهلی نو و تهران در سال 2000 ارائه شد، می تواند پس از تکمیل، اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر متصل کند.علاوه بر این، این پروژه که به عنوان کریدور حمل و نقل بین آسیای جنوبی، خاورمیانه، ایران، آذربایجان به روسیه عمل می کند، می تواند به مسکو و تهران در توسعه بازارهای جدید و دور زدن تحریم ها کمک کند. از آنجایی که تجارت بین روسیه و ایران در سال 2022 با 20 درصد افزایش به حدود 4.9 میلیارد دلار رسید، اجرای این پروژه فوریت پیدا کرده است.

حلقه مفقوده پروژه تهران- دهلی نو- مسکو

اما راه آهن رشت - آستارا که از آذربایجان می گذرد و برای اتصال بخش های محصور در خشکی این پروژه حیاتی است، همچنان یک حلقه مفقوده است. مسکو و تهران در تلاش برای سرعت بخشیدن به ساخت این خط آهن، اوایل سال جاری قراردادی امضا کردند بدین طریق قرار بر آن شد تا روسیه 1.6 میلیارد یورو (1.75 میلیارد دلار) برای ساخت آن ظرف 48 ماه سرمایه گذاری کند.یک دیپلمات اروپایی که نخواست نامش فاش شود در گفتگو با المانیتور گفت: سه کشور حقیقتا از اهمیت استراتژیک آی.ان.اس.تی.سی و میزان نمادگرایی اش کل منطقه، آگاه هستند.

به این همه به باور این دیپلمات، علیرغم برخی گام های عملیاتی که اخیرا برای راه اندازی مجدد این طرح ابتکاری برداشته شده، هنوز راه درازی در پیش است.حتی با وجود اینکه«آی.ان.اس.تی.سی» به 11 کشور دیگر گسترش یافته، اما پیشرفت همچنان نامنظم است. ژوئیه گذشته، اولین قطار در امتداد این طرح وارد ایران شد، در حالی که ماه سپتامبر، قطار دوم از روسیه از طریق بندر عباس به هند رسید.تاخیر در اجرای پروژه ریلی مذکور به دلیل موانع متعدد تنها یک نمونه از مشکلاتی است که این پروژه در سناریوی کنونی با آن مواجه خواهد شد. این دیپلمات ناشناس تاکید کرد که موضوع اصلی در دراز مدت، تامین مالی سرمایه گذاری های کلان لازم برای ایجاد زیرساخت های مرتبط با پروژه آی.ان.اس.تی.سی خواهد بود.

موانع پیش روی طرح ابتکاری کریدور

به ادعای دیپلمات اروپایی اگرچه پروژه توسعه کریدور حمل و نقل شمال- جنوب در تهران به عنوان راهی برای متعادل کردن درآمدهای نفتی اش تلقی می شود، کشورهای درگیر باید بدانند که با وجود شبکه تحریم های بین المللی علیه ایران، تصور عملیاتی قابل توجه بسیار دشوار خواهد بود.

ناظران مدعی اند که اخیرا، تهران به واسطه نزدیکی به پکن، شریک تجاری اش، رابطه دیپلماتیک خود را با ریاض احیا کرده، زیرا چین میانجیگری کرده بود. به ادعای آنها به واسطه پیشرفت های اندک در رایزنی های غیر مستقیم میان ایران و آمریکا، تهران ترجیح داده است به بازیگرانی چون چین و پاکستان نزدیک تر شود.

چین حرف آخر را می زند؟

این گروه در ادامه ادعا کردند که حفظ شرایط برابر با مسکو و پکن برای ایران مشکلی ندارد زیرا منافع چین و روسیه کم و بیش با منافع تهران همسو است. حتی پس از درگیری اوکراین، سرمایه‌گذاری چین در طرح ابتکاری کمربند و جاده در روسیه متوقف نشد و در سال 2022 به 1.6 میلیارد دلار رسید. علاوه بر این، چین، روسیه و ایران یک رزمایش دریایی مشترک را چند ماه پیش برگزار کردند.آشوک سواین، استاد تحقیقات صلح در دانشگاه اوپسالا سوئد، به المانیتور گفت که پکن ممکن است حرف آخر را بزند. به ادعای او این کشور به شریک اصلی امنیتی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. هرگونه توافق بین روسیه و ایران با هند باید مورد تاید چین باشد. در این میان، جنگ طولانی‌مدت در اوکراین، روسیه را مجبور کرده که در مقابل چین از رویکرد متعادل تری پیروی کند.

اگر نوبت به انتخاب بین چین و هند برسد، روسیه با چین همراه خواهد شد. با این حال نباید وابستگی دهلی نو به مسکو را نادیده گرفت، به همین دلیل هند علی رغم مخالفت های شدید ایالات متحده، همچنان در ماجرای جنگ اوکراین کنار روسیه قرار گرفته است. بنابراین، آینده کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب به این بستگی دارد که چین چگونه این پروژه را در راستای منافع ژئواستراتژیک خود در منطقه ارزیابی می‌کند.هرچند هند ماه گذشته از سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در بندر چابهار ایران خبر داد.

تهران تعامل با پکن را ترجیح می دهد!

فعلا پروژه توسعه بندر چابهار از سال 2016 متوقف شده زیرا هند به دلیل مشکلات در دریافت منابع مالی از ایران نتوانسته این پروژه را به موقع تحویل دهد. هرچند معافیت هایی از تحریم های آمریکا برای این بندر اعلام شده بود.به منظور احیای این پروژه، وزرای حمل و نقل ایران و هند سال گذشته در تهران برای گسترش نقش چابهار در ترانزیت و تجارت منطقه ای دیدار کردند.علی اکبر صفایی رئیس سازمان بنادر و دریانوردی ایران اعلام کرد که اختلافات گذشته با اپراتور هندی چابهار برطرف شده و قرار است قرارداد جدیدی بین ایران و هند برای سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در این بندر منعقد شود.

با این حال تعامل تهران با پکن و دهلی نو در یک سطح شاید ممکن نباشد، زیرا چین امتیازهای بیشتری برای ارائه دارد. تا زمانی که برجام احیا نشود، روابط ایران و هند نمی‌تواند پیشرفتی داشته باشد، مگر اینکه ایران بار دیگر به غرب نزدیک شود.این در حالی است که هند از یک طرف با عضویت در سازمان همکاری شانگهای و از طرفی دیگر، مشارکت در بلوک کوچکی متشکل از بازیگرانی چون ایالات متحده، ژاپن و استرالیا برای مقابله با نفوذ پکن، روابط خود با دو بلوک شرق و غرب را متعادل کرده است.

روسیه می تواند دهلی نو را از واشنگتن جدا کند؟

در درازمدت، روسیه ممکن است بستر را جهت بهبود روابط چین و هند هموار کند، طبیعتا چنین رویکردی به تهران فرصت خواهد داد تا به شکل آسان تری تعادلی در روابط خود با دو پکن و دهلی نو تعریف کند.روسیه طبیعتا روابط خود را با هند به واسطه بازار تسلیحات خود حفظ می کند. این استراتژی همچنین به چین نیز کمک خواهد کرد  زیرا هند را از همسویی کامل با ایالات متحده باز می دارد.

چین و هند در طول جنگ روسیه و اوکراین از رویکرد دوجانبه مشابهی در ارتباط با مسکو پیروی کرده و نه تنها حمله روسیه به اوکراین را به چالش نکشیدند بلکه از رویکرد اقتصادی و دیپلماتیک غرب فاصله گرفته اند. گروهی از ناظران می گویند که از نقطه نظر اقتصادی، چین بیشتر با روسیه در ارتباط است. چگونگی تحول روابط چین و هند با روسیه، پویایی قدرت جدید در روابط بین پکن و دهلی نو را در میان مدت و بلند مدت تعیین خواهد کرد.