برجام؛ شکست دیپلماسی و خطر رویارویی نظامی
به گزارش اقتصادنیوز، حسین موسویان، دیپلمات سابق و عضو اسبق تیم مذاکره‌کننده ایران در گفت‌وگوهای هسته‌ای اخیرا با انتشار مقاله‌ای با عنوان «ظهور و سقوط برنامه جامع اقدام مشترک» در مجله هندپاسیفیک ژورنال علل ریشه‌ای شکست احیای برجام را بررسی کرده و یک توصیه سیاسی برای احیای توافق در این مرحله پیچیده را پیشنهاد کرده است. اکوایران این مقاله بلند را در سه بخش ترجمه کرده که در ادامه بخش اول آن ارائه می‌شود:
بر اساس ترجمه اکوایران از این مقاله، مذاکرات هسته‌ای بین ایران و رهبران جهان سال 2003 آغاز شد. پس از 12 سال مذاکرات سخت قدرت‌های جهانی و ایران در سال 2015 به توافقی تاریخی دست پیدا کردند. این توافق مهم حاکی از تحولی مهم در تاریخ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و روابط بین‌المللی گسترده‌تر بود. از منظر قدرت‌های جهانی غرب، اسرائیل و برخی کشورهای منطقه، برنامه هسته‌ای ایران مهم‌ترین تهدید برای امنیت ملی و جمعی آنها بود. شکست دیپلماسی خطر رویارویی نظامی را به همراه داشت که می توانست کل منطقه خاورمیانه را با پیامدهای فاجعه بار بلندمدت در هر دو سطح منطقه‌ای و بین المللی ویران کند.
دوازده سال مذاکره بین ایران و قدرت‌های جهان -از طریق برجسته‌ترین دیپلمات‌ها و دانشمندان هسته‌ای آنها- سند خسته کننده 170 صفحه‌ای به نام برجام را تولید کرد. این توافق شامل قوی‌ترین رژیم‌های بازرسی و شفافیت و همچنین تضمین‌های عدم تغییر مسیر برای جلوگیری از ساخت بمب هسته‌ای توسط ایران است. چنین رژیم‌های بازرسی سرزده مندرج در برجام در تاریخ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بی‌سابقه بوده است. برجام منطقی‌ترین و معقول‌ترین راه را برای راستی‌آزمایی ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران، بدون رویارویی نظامی ارائه کرد.
مذاکرات مستقیم سطح بالا
درست است که برجام حاصل مذاکرات ایران و شش قدرت جهانی است، اما باید به خاطر داشت که این توافق به دلیل مذاکرات مستقیم در سطح وزیران بین ایران و ایالات‌متحده به واقعیت تبدیل شد.
پس از انقلاب اسلامی 1357، این اولین مورد از مذاکرات مستقیم در سطح عالی بین ایران و ایالات‌متحده در مورد یکی از بحرانی‌ترین موضوعات مورد مناقشه با حضور وزرای خارجه و روسای سازمان‌های انرژی اتمی هر دو کشور بود. شایان ذکر است در این دوره، باراک اوباما و حسن روحانی، روسای جمهور وقت آمریکا با یکدیگر گفت‌و‌گوی تلفنی کردند که از زمان انقلاب بی‌سابقه بود.
بنابراین، شواهد قابل توجهی نشان می‌دهد که موفقیت برجام در گرو گفتگوهای مستقیم بین ایران و ایالات‌متحده است. در حالی که ایران و اروپا در طول سالیان، درگیر مذاکرات طولانی بودند، هیچ نتیجه قابل توجهی در رابطه با موضوع هسته‌ای نداشتند. برجام به‌عنوان یک دستاورد قابل توجه در حوزه معاهدات منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای برجسته است، به ویژه به دلیل چارچوب جامع ۱۷۰ صفحه‌ای آن؛ گسترده‌ترین در نوع خود در زمینه توافق هسته‌ای ایران.
خروج از برجام و تغییر دینامیک تحولات
علیرغم اهمیت برجام برای جهان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در ماه مه 2018 به طور نابخردانه ایالات متحده را از جامع‌ترین توافق هسته‌ای جهان خارج کرد. طبق گزارش‌های سه ماهه آژانس، ایران از ژوئیه 2015 تا مه 2018 به طور کامل به تعهدات خود در برجام پایبند بوده است. در 30 آگوست 2018، گزارش آژانس اعلام کرد: «همکاری به موقع و فعالانه ایران در ارائه چنین دسترسی، اجرای پروتکل الحاقی را تسهیل می‌کند و اعتماد را افزایش می‌دهد».
در همین حال، علیرغم پایبندی کامل ایران به برجام، دولت ترامپ شدیدترین تحریم‌های اقتصادی جهان را علیه ایران اجرا کرد.
پس از روی کار آمدن رئیس‌جمهور جو بایدن در ژانویه 2021، مذاکرات بین دولت‌های روحانی و بایدن از سر گرفته شد. دو دولت به نهایی شدن توافق نزدیک شده بودند، اما انتخابات ریاست جمهوری ایران در ژوئن 2021 دینامیک را تغییر داد.
ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور تازه منتخب ایران، تیم مذاکره کننده هسته‌ای را تغییر داد. از نوامبر 2021، مذاکرات بین قدرت‌های جهانی و ایران به مدت یک سال ادامه داشت تا اینکه در دسامبر 2022، ایالات متحده و اروپا به طور غیررسمی لغو برجام را اعلام کردند.
توافق مرده؟
یوآو لیمور، تحلیلگر دفاعی در روزنامه اسرائیل هیوم نوشت: «وزیر خارجه آمریکا به همتای اسرائیلی خود اشاره کرد که ارزیابی جو بایدن این است که برجام قابل احیاء نیست».
این بازتاب اظهارات افشا شده بایدن بود که «توافق مرده است». لیمور ادامه داد: «نتیجه اصلی که می‌توانیم از نشست این هفته مدیران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین بگیریم این است که توافق هسته‌ای ایران، حداقل در حال حاضر، مرده است. مراسم تشییع جنازه هنوز برنامه‌ریزی نشده است و هنوز می‌توان آن را به طور مصنوعی احیا کرد. اما برای اینکه این اتفاق بیفتد، حداقل باید دو شرط وجود داشته باشد که در حال حاضر بسیار بعید به نظر می‌رسند.»
ذکر این نکته ضروری است که در سال 2016، دولت اوباما برجام را به عنوان الگویی برای دیپلماسی آینده معرفی کرد. اگر ترامپ آن را نابود نمی‌کرد، این توافق می‌توانست یک مدل فوق العاده باشد که نشان می‌دهد چگونه دیپلماسی می‌تواند یکی از پیچیده‌ترین مسائل جهان را حل کند. اعتقاد من این است که برجام 100 درصد مرده نیست. در حالی که شکست در احیای آن قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری نوامبر 2024 آمریکا غیرقابل انکار به نظر می‌رسد، این توافق هنوز کاملاً مرده نیست. این مقاله به بررسی علل ریشه‌ای شکست احیای برجام می‌پردازد. این مقاله با یک توصیه سیاسی برای احیای معامله در این مرحله پیچیده به پایان می‌رسد.
موانع عمده
1) تحریم‌های اولیه آمریکا:
برجام به تعهدات متقابل بستگی دارد. ایران متعهد به پذیرش دائمی جدیدترین و گسترده‌ترین مکانیسم‌های راستی‌آزمایی بین‌المللی برای برنامه هسته‌ای خود است. همچنین حداکثر محدودیت‌های برنامه هسته‌ای را برای 10 تا 30 سال پذیرفت. ایران رژیم بازرسی را پذیرفت که با هیچ کشور عضو دیگر NPT قابل مقایسه نبود.
در مقابل، قدرت‌های جهانی دو تعهد عمده داشتند: به رسمیت شناختن حقوق هسته‌ای ایران در NPT و لغو تحریم‌های هسته‌ای که مانع روابط تجاری ایران می‌شود. در دوران ریاست جمهوری اوباما، اگرچه دولت به طور جدی برجام را اجرا کرد و تجارت اروپا با ایران را تشویق کرد، تحریم‌های اولیه ایالات‌متحده مانع بزرگی شد.
یوآو لیمور، تحلیلگر دفاعی در روزنامه اسرائیل هیوم نوشت: «وزیر خارجه آمریکا به همتای اسرائیلی خود اشاره کرد که ارزیابی جو بایدن این است که برجام قابل احیاء نیست».
این بازتاب اظهارات افشا شده بایدن بود که «توافق مرده است». لیمور ادامه داد: «نتیجه اصلی که می‌توانیم از نشست این هفته مدیران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین بگیریم این است که توافق هسته‌ای ایران، حداقل در حال حاضر، مرده است. مراسم تشییع جنازه هنوز برنامه‌ریزی نشده است و هنوز می‌توان آن را به طور مصنوعی احیا کرد. اما برای اینکه این اتفاق بیفتد، حداقل باید دو شرط وجود داشته باشد که در حال حاضر بسیار بعید به نظر می‌رسند.»
ذکر این نکته ضروری است که در سال 2016، دولت اوباما برجام را به عنوان الگویی برای دیپلماسی آینده معرفی کرد. اگر ترامپ آن را نابود نمی‌کرد، این توافق می‌توانست یک مدل فوق العاده باشد که نشان می‌دهد چگونه دیپلماسی می‌تواند یکی از پیچیده‌ترین مسائل جهان را حل کند. اعتقاد من این است که برجام 100 درصد مرده نیست. در حالی که شکست در احیای آن قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری نوامبر 2024 آمریکا غیرقابل انکار به نظر می‌رسد، این توافق هنوز کاملاً مرده نیست. این مقاله به بررسی علل ریشه‌ای شکست احیای برجام می‌پردازد. این مقاله با یک توصیه سیاسی برای احیای معامله در این مرحله پیچیده به پایان می‌رسد.
موانع عمده1) تحریم‌های اولیه آمریکا:
برجام به تعهدات متقابل بستگی دارد. ایران متعهد به پذیرش دائمی جدیدترین و گسترده‌ترین مکانیسم‌های راستی‌آزمایی بین‌المللی برای برنامه هسته‌ای خود است. همچنین حداکثر محدودیت‌های برنامه هسته‌ای را برای 10 تا 30 سال پذیرفت. ایران رژیم بازرسی را پذیرفت که با هیچ کشور عضو دیگر NPT قابل مقایسه نبود.
در مقابل، قدرت‌های جهانی دو تعهد عمده داشتند: به رسمیت شناختن حقوق هسته‌ای ایران در NPT و لغو تحریم‌های هسته‌ای که مانع روابط تجاری ایران می‌شود. در دوران ریاست جمهوری اوباما، اگرچه دولت به طور جدی برجام را اجرا کرد و تجارت اروپا با ایران را تشویق کرد، تحریم‌های اولیه ایالات‌متحده مانع بزرگی شد.
بنابراین، حتی با حمایت دولت اوباما از اجرای برجام، تحریم‌های اولیه ایالات متحده مانع از آن شد که ایران به لحاظ اقتصادی از این توافق بهره‌مند شود. به دلیل تحریم‌های اولیه ایالات متحده، کشورهای اروپایی نتوانستند تجارت با ایران را عادی کنند. این موضوع تاثیر منفی بر اقتصاد ایران گذاشت که نمی‌توانست میوه برجام را به دست آورد.
اگرچه تحریم‌های اولیه ایالات متحده مانع از نفع اقتصادی کامل ایران از برجام شد، اما ایران کاملاً به آن پایبند بود و درک موانع تجاری ایجاد شده را نشان داد. ایران همکاری کرد.
تحریم‌های مشکل‌ساز اولیه ایالات متحده و «مقررات معاملات و تحریم‌های ایران» (ITSR) این موارد را ممنوع می‌کند: «صادرات، صادرات مجدد، فروش یا عرضه مستقیم یا غیرمستقیم از ایالات متحده یا شخص آمریکایی، در هر کجا که باشد، هر کالایی، فناوری یا خدمات به ایران؛ و تسهیل معاملات توسط یک شخص آمریکایی در معاملات یک شخص خارجی که در غیر این صورت تحت «مقررات معاملات و تحریم‌های ایران» از شرکت در آن منع می‌شود. ممنوعیت‌های مندرج در ITSR در مورد نهادهای خارجی تحت مالکیت یا کنترل یک شخص آمریکایی نیز اعمال می‌شود.»
در 8 مه 2018، پس از خروج از برجام، دولت ترامپ تحریم‌ها را مجدداً علیه ایران اعمال کرد. تحریم عمومی ممنوعیت صادرات ایالات‌متحده به ایران پس از اجرای برجام همچنان به قوت خود باقی مانده است و هنوز هم اعمال می‌شود. به طور خاص، نهادهای تحت کنترل افراد آمریکایی (شرکت‌های تابعه خارجی شرکت‌های آمریکایی) دوباره با تحریم عمومی مواجه می‌شوند. این تحریم برای نهادهای تحت کنترل افراد آمریکایی همچنان مانع تجارت غیرآمریکایی با ایران است. تحریم‌های اولیه آمریکا مانع بزرگی بر سر راه تجارت عادی ایران است.
2) تبانی اسرائیل و متحدان عرب ایالات متحده:
اندکی پس از دیدار سپتامبر 2013 بین جواد ظریف وزیر امور خارجه وقت و جان کری وزیر امور خارجه، اسرائیل به شدت تلاش کرد تا از توافق دیپلماتیک هسته‌ای ایران و غرب جلوگیری کند. در حالی که مذاکرات برجام ادامه داشت، بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل برای سخنرانی در کنگره به واشنگتن سفر کرد. نتانیاهو با صدای بلند گفت: «این یک توافق بد است، یک توافق بسیار بد». او افزود: «بدون آن وضعیت ما بهتر است.»
بسیاری از دموکرات‌ها سخنرانی نتانیاهو در کنگره را توهین‌آمیز به آمریکا و اوباما می‌دانستند. برای یک رهبر خارجی بی‌سابقه بود که یک رئیس‌جمهور ایالات‌متحده را با این وقاحت در داخل به چالش بکشد.
جان کری، وزیر امور خارجه وقت، بعدها فاش کرد که در هر جلسه، رهبران عربستان، مصر، امارات و اسرائیل فقط درخواست توقف مذاکرات و حمله نظامی به ایران را داشتند. با این حال، اوباما تسلیم فشار آنها نشد و مذاکرات را به نتیجه معناداری رساند. بنابراین، اسرائیل و متحدانش تنها می‌توانستند برنامه‌های ضدایرانی خود را در دوران دولت ترامپ پیش ببرند.
خروج ترامپ از توافق هسته‌ای، عربستان سعودی و دیگر متحدان عرب آمریکا و همچنین اسرائیل را بسیار خوشحال کرد. سفارت عربستان در واشنگتن اعلام کرد که از اقدامات اعلام شده توسط رئیس جمهور دونالد ترامپ در خصوص خروج ایالات متحده از توافق هسته ای ایران حمایت و استقبال می‌کند. پادشاهی همچنین از بازگرداندن تحریم‌های اقتصادی علیه ایران که بر اساس توافق هسته‌ای به حالت تعلیق درآمده‌اند، حمایت می‌کند.
مهمتر از آن، نتانیاهو رسما اعلام کرد که ترامپ را برای خروج از برجام متقاعد کرده است. سیاست اسرائیل که در واشنگتن توسط کمیته روابط عمومی آمریکا و اسرائیل (AIPAC)، بنیاد دفاع از دموکراسی (FDD) و سازمان اتحاد علیه ایران هسته‌ای (UANI) ترویج شد، با هدف سوء استفاده از دوران ترامپ برای غیر ممکن ساختن بازگشت به برجام برای رئیس‌جمهور بعدی بود. آنها موفق شدند دولت ترامپ را متقاعد کنند که سپاه پاسداران ایران را به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کند. نتانیاهو در توئیتی خطاب به رئیس‌جمهور ترامپ نوشت: «از شما دوست عزیزم، رئیس جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، تشکر می‌کنم که تصمیم گرفتید سپاه پاسداران ایران را در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار دهید.» نتانیاهو به زبان عبری اضافه کرد: «از اینکه به یکی دیگر از درخواست‌های مهم من که در خدمت منافع کشورهای ما و کشورهای منطقه است، پاسخ دادید، متشکرم».
اسرائیل همچنین برای احیا و اعمال مجدد کامل تحریم‌های اقتصادی لغو شده تحت برجام، تحت پوشش تروریسم و حقوق بشر، فشار آورد. بنابراین، اگر برجام احیا می‌شد، این تحریم‌های جدید غیرهسته ای باقی می‌ماند. در دوران دولت ترامپ، 1500 تحریم جدید مربوط به حقوق بشر، تروریسم و مسائل هسته‌ای، ایران را هدف قرار دادند که در مقیاسی بی‌سابقه علیه هر کشوری بود.
در مجموع، اتحادی بی‌سابقه رسماً بین ایالات متحده، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل شکل گرفت. گزارش‌های مهم جزئیات نشست‌های مشترک برای بحث و هماهنگی اقدامات ضدایرانی را منتشر کرد. همکاری علنی عربستان و امارات با اسرائیل علیه ایران در روابط ایران با کشورهای همسایه عربی خلیج‌فارس بی‌سابقه بود. تلاش آنها برای جلوگیری از احیای برجام، توسط رئیس جمهور بایدن ادامه دارد. نتانیاهو و یایر لاپید در پایان دوره نخست‌وزیری اسرائیل، با افتخار از جلوگیری از بایدن برای احیای برجام خبر دادند.
