پازل معاملات برای احیای برجام/ چگونه ایران و غرب به توافق بزرگ دست می‌یابند؟

به گزارش اقتصادنیوز ، حسین موسویان، دیپلمات سابق و  عضو اسبق تیم مذاکره‌کننده ایران در گفت‌وگوهای هسته‌ای اخیرا با انتشار مقاله‌ای با عنوان «ظهور و سقوط برنامه جامع اقدام مشترک» در مجله هندپاسیفیک ژورنال علل ریشه‌ای شکست احیای برجام را بررسی کرده و یک توصیه سیاسی برای احیای توافق در این مرحله پیچیده را پیشنهاد کرده است. اکوایران این مقاله بلند را در سه بخش ترجمه کرده که پیش از این بخش اول آن با عنوان «چرا تلاش‌ها برای احیای برجام شکست خورد؟»، و بخش دوم «محاسباتی که غلط از آب درآمد» منتشر شده است. در ادامه بخش سوم و پایانی آن ارائه می‌شود:

نه توافق، نه بحران

از پاییز 2022، تلاش‌ها برای احیای برجام متوقف شده است. ایران آمادگی خود را برای حل مشکل با غرب اعلام کرده است، اما کشورهای غربی متقابلاً پاسخ نداده‌اند. ذکر این نکته ضروری است که طرف‌های اصلی برجام، از جمله فرانسه، بریتانیا و آلمان، اخیراً با ده عضو غیردائم شورای امنیت سازمان ملل متحد جلسه‌ای برگزار کردند تا درباره «مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک» بحث کنند. این سناریو ممکن است ایران را مجبور به تعلیق تعهد پادمان‌های اساسی خود تحت ان‌پی‌تی کند، که به آژانس اجازه می‌دهد تا بر برنامه هسته‌ای آن نظارت کند. این اقدام می‌تواند به عنوان تصمیم مستقل ایران برای خروج از ان‌پی‌تی و دنبال کردن سلاح‌های هسته‌ای تلقی شود که به طور بالقوه منجر به جنگ در خاورمیانه می‌شود -البته با عواقبی حتی فاجعه بارتر از جنگ‌های عراق و افغانستان.

با این حال، به دلیل توافق غیررسمی اخیر ایالات متحده و ایران، یک مقام اروپایی که خواسته ناشناس بماند به من گفت که ایالات متحده و اروپا تلاشی برای تمدید محدودیت‌های شورای امنیت بر واردات تسلیحات از ایران -که بر اساس قطعنامه 2231 قرار است در اکتبر امسال منقضی می شود- نخواهند کرد و از مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل استفاده نخواهند کرد. با این وجود، اروپایی‌ها قصد دارند تحریم‌های موشکی بالستیک را حفظ کنند.

با این وجود، این وضعیت با جنگ نیابتی ادامه‌دار بین ایالات متحده و اروپا علیه روسیه در اوکراین پیچیده‌تر می‌شود. دو عنصر کلیدی که چشم‌انداز احیای برجام را کاهش می‌دهد به شرح زیر است:

1. به نظر می‌رسد دولت بایدن موضع سیاسی روشنی در مورد مذاکرات مربوط به برجام ندارد. اظهارات کاخ سفید به طور قابل توجهی متناقض بوده است. در حالی که واشنگتن بر دیپلماسی به عنوان بهترین گزینه تاکید می‌کند، معتقد است که احیای برجام در دستور کار نیست. پرزیدنت بایدن نگران است که احیای برجام منجر به واکنش شدید داخلی شود و شانس او را در انتخابات ریاست جمهوری 2024 تضعیف کند. از این رو، همان طور که پیش‌تر در مقاله‌ای گفتم، سیاست بایدن تا انتخابات ریاست جمهوری بعدی ایالات متحده بر مبنای «نه توافق، نه بحران» خواهد بود.

2. مذاکرات مستقیم محدود بین امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل و رابرت مالی، پس از مرخصی فرستاده ویژه آمریکا در امور ایران به حالت تعلیق درآمد.

رزماری دی‌کارلو، معاون امور سیاسی و صلح‌سازی ایالات متحده، در یک جلسه شورای امنیت ملی آمریکا ادعا کرد که برنامه هسته‌ای ایران در حال حاضر به نقطه‌ای رسیده که می‌تواند ظرف دو هفته به اندازه کافی اورانیوم برای گریز هسته‌ای تولید کند و گفت «دیپلماسی تنها راه حل موثر برای موضوع هسته‌ای ایران است.» او ابراز تأسف کرد که با اینکه همه اعضای توافق، از جمله ایالات متحده، تائید می‌کنند که «بازگشت به اجرای کامل و مؤثر توافق» تنها گزینه قابل اتکا است، مذاکرات هنوز معلق مانده است.

معاملات تکه‌تکه و شش عنصر اساسی برای توافق بزرگ

در جمع‌بندی، شتاب مثبت توافق غیررسمی اخیر بین تهران و واشنگتن، زمینه را برای احیای برجام و به طور بالقوه یک توافق گسترده‌تر فراهم کرده است. همانطور که قبلا تاکید کرده‌ام، از زمان انقلاب «معاملات تکه تکه» متعددی بین ایران و ایالات متحده اتفاق افتاده است. شکست برجام تا حدودی ناشی از ماهیت آن به عنوان یک معامله تکه تکه دیگر بود.

با توجه به شرایط فعلی، یک معامله بزرگ شامل ایران، ایالات متحده، قدرت‌های جهانی و هشت کشور خلیج فارس ضروری است و شامل شش عنصر کلیدی است:

1. از سرگیری مذاکرات مستقیم آمریکا و ایران و به دنبال آن مذاکرات 1+5 با ایران برای احیای برجام بر اساس متن آگوست 2022.

2. شکست‌های گذشته در رویکردهای مقطعی منطقه‌ای شواهد زیادی را از این ارائه می‌دهد که مسائل منطقه‌ای نیز باید مورد توجه قرار گیرند. گفت‌و‌گوی ایران با سایر کشورهای خلیج فارس ضروری است. تنش‌زدایی اخیر بین ایران و عربستان با میانجیگری چین امیدوارکننده به نظر می‌رسد و الگویی قابل اجرا ارائه می‌دهد. بر اساس قطعنامه 598 سازمان ملل متحد، دبیرکل سازمان ملل باید یک گفت‌وگوی منطقه‌ای را در مورد مسائل منطقه میان هشت کشور خلیج فارس، تحت نظارت شورای امنیت سازمان ملل تشکیل دهد. ایجاد یک سیستم امنیتی و همکاری جدید در میان آن‌ها برای صلح و امنیت پایدار منطقه‌ای ضروری است.

3. همانطور که اخیراً در سمپوزیوم استراتژیک ایالات متحده اشاره کردم، پیشبرد سیستم همکاری و امنیتی خلیج فارس تأثیر زیادی بر صلح، ثبات و امنیت منطقه‌ای خواهد داشت، که برای قدرت‌های حوزه هند-اقیانوس آرام مانند ایالات متحده، چین و هند حیاتی است. ایجاد یک سیستم امنیت و همکاری منطقه‌ای، امنیت انرژی را تضمین می‌کند و به گسترش برجام به یک اصل منطقه‌ای در چارچوب همکاری امنیتی خلیج فارس کمک می‌کند. این می‌تواند (الف) نگرانی‌ها از بند غروب برجام را که به ایران اجازه می‌دهد پس از 10 تا 15 سال فعالیت‌های هسته‌ای خود را از سر بگیرد، برطرف می‌کند (ب) امکان یک منطقه عاری از سلاح هسته‌ای در زیرمنطقه خلیج فارس را فراهم می‌کند، (ج) تحقق قطعنامه‌های منطقه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی در خاور‌میانه را تسهیل می‌کند، و (د) هشت کشور را قادر می سازد تا در مورد «توافقات تسلیحات متعارف» برای رسیدگی به نگرانی‌های موشکی و پهپادی به توافق برسند.

4. در چارچوب سیستم امنیت و همکاری خلیج فارس، هشت عضو می‌توانند یک کنسرسیوم چندجانبه غنی سازی مشابه اورنکو (میان انگلستان، هلند و آلمان) ایجاد کنند و خدمات غنی سازی اورانیوم و محصولات چرخه سوخت را ارائه دهند.

5. مذاکرات بین ایران، اتحادیه اروپا و اوکراین ضروری است؛ برای دستیابی به مصالحه‌ای که تضمین کند ایران در جنگ اوکراین مداخله نمی‌کند.

6. با توجه به شبه جنگ بین ایران و اسرائیل، یک ابتکار بین المللی باید برای آتش‌بس بین آن‌ها میانجیگری کند. ایالات متحده و چین، با وجود اختلافات عمده، هر دو نگران این درگیری هستند. چین روابط نزدیکی با ایران دارد و اسرائیل شریک استراتژیک ایالات متحده است و آن‌ها را به واسطه‌های واجد شرایطی تبدیل می‌کند که می‌توانند به عنوان کانال‌های ارتباطی عمل ‌کنند.