سازناکوک قفقاز؛ قره‌باغ میدان رویارویی شرق و غرب/ پلن روسیه، ایران را رویاروی ترکیه و آذربایجان قرار داد؟
به گزارش اقتصادنیوز، مدت‌هاست که ناظران می‌گویند همگرایی راه برقراری صلح و ثبات در قفقاز جنوبی است. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که منجر به تجزیه منطقه و ظهور سه کشور مستقل شد، ابتکارات مختلفی در این راستا اجرایی شده است. این ابتکارات اساساً با لحاظ کردن فعل و انفعال‌های سه کشور محلی (ارمنستان، آذربایجان و گرجستان)، کشورهای همسایه (روسیه،ایران و ترکیه) و حتی قدرت‌های غیرمنطقه‌ای (اتحادیه اروپا و‌ایالات متحده) تنظیم و تعریف شده است. مناقشه ارضی بین ارمنستان و آذربایجان، در ارتباط با منطقه قره‌باغ آذربایجان و مناطق اطراف مانع مهمی برای تحقق چنین پروژه‌هایی بود. آذربایجان اعلام کرده تا زمانی که ارمنستان کنترل غیرقانونی سرزمین‌های آذربایجان را حفظ کند، مشارکت در سکوهای منطقه‌ای با ایروان امکان پذیر نیست. این چشم انداز منطقه‌ای در سال‌های 2020 و 2023 تغییر کرد.
چرای پیچیدگی معادلات قفقاز
مدرن دیپلماسی با انتشار یادداشتی در‌این باره نوشت: آذربایجان از طریق جنگ 44 روزه (27 سپتامبر - 10 نوامبر 2020) و عملیاتی در سپتامبر 2023، به حضور ارمنستان در سرزمین‌های خود پایان داد. این تحول فصل جدیدی در سیاست منطقه‌ای گشود و فرصت‌های تاریخی را برای صلح، ثبات و یکپارچگی منطقه‌ای ارائه کرد. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، یکی از مدافعان برجسته همکاری‌های منطقه‌ای، در سخنرانی خود پس از این موفقیت نظامی بر‌این موضع تاکید کرد و گفت «ما پیشنهاد می‌کنیم که آینده کشورهای قفقاز جنوبی بر اساس صلح، آرامش و توسعه باشد. دور نیست روزی که آذربایجان و ارمنستان مسائل بین خود را حل و فصل کنند، معاهده صلح امضا و کشورهای قفقاز جنوبی همکاری در آینده و در قالب سه جانبه را آغاز کنند». پایان حضور ارمنستان در قره‌باغ آذربایجان فرصت‌هایی را برای ادغام در مسیرهای دیگر هموار کرد. پلتفرم همکاری بر اساس پیشنهادهای دهه‌های گذشته و ایجاد اتحاد سه کشور قفقاز جنوبی با روسیه، ایران و ترکیه در قالب 3+3 ارائه شد. آذربایجان نیز به عنوان حامی‌قدرتمند این ابتکار عمل ظاهر شد. در دسامبر 2020، روسای جمهور آذربایجان و ترکیه به طور مشترک فرمت 3+3 را پیشنهاد کردند. اگرچه پس از اولین نشست معاون وزرا در دسامبر 2021 مشارکت‌ها کاهش یافت، کشورهای شرکت کننده (به استثنای گرجستان)این گروه را در اکتبر 2023 و پس از پایان جنگ در قره‌باغ دوباره فعال کردند. این قالب با رویکرد آذربایجان برای پیگیری «راه‌حل‌های منطقه‌ای برای مشکلات منطقه‌ای» در چارچوب ژئوپلیتیک منطقه‌ای همسو است. قرار است نشست بعدی وزیران در این قالب در ماه‌های آینده در آنکارا، پایتخت ترکیه برگزار شود.
با این حال، امروزه هر دو ابتکار برای ادغام با چالش‌های جدیدی روبرو هستند که ظهور یک محیط همکاری صلح آمیز را در منطقه تهدید می‌کند. این چالش‌ها هم منشا داخلی دارند و هم بیرونی. مهمترین مانع بر سر راه ایجاد پلتفرم همکاری سه جانبه با مشارکت سه کشور قفقاز جنوبی فقدان معاهده صلح بین ارمنستان و آذربایجان است. دو کشور تاکنون نتوانسته‌اند درباره معاهده‌ای که برای عادی‌سازی روابط آنها حیاتی است، مذاکره کنند. طرح ادعاهای ارضی در قانون اساسی ارمنستان علیه آذربایجان و ترکیه از سوی آذربایجان به عنوان یک تهدید پنهان تلقی می‌شود. در نتیجه، باکو امضای معاهده صلح را مشروط به حذف این ادعاها کرده؛ گزاره‌ای که نیاز به تغییر قانون اساسی دارد. همزمان امتناع ارمنستان از همکاری در مورد این موضوع حیاتی عملاً این روند را متوقف کرده است. حتی اگر ارمنستان با تغییر قانون اساسی موافقت کند، بعید است که قبل از سال 2027 هم صدایی اتفاق بیفتد. بنابراین، قفقاز جنوبی بعید است که در این مدت شاهد تحقق یک پلتفرم همکاری سه جانبه باشد، اگرچه می‌توان گام‌های اولیه در این راستا برداشت. ایجاد یک پلتفرم مشاوره به عنوان یک گام اولیه قبل از راه‌اندازی یک چارچوب همکاری کامل عمل می‌کند.
قفقاز؛ کانون رقابت هاب پنهان
تهدیدهای خارجی برای یکپارچگی قفقاز جنوبی احتمالاً چالش برانگیزتر و بالقوه مخرب هستند. از لحاظ تاریخی، این منطقه در کانون رقابت‌های قدرت‌های بزرگ قرار داشته و امروزه این پویایی به دلیل تشدید رقابت‌ها و نزدیک شدن به آستانه یک جنگ جهانی، بارزتر شده است. در نتیجه، قدرت‌های بزرگ مشتاق تامین منافع خود در قفقاز جنوبی هستند و برنامه‌های خود را در روند صلح ارمنستان و آذربایجان و دیگر مسائل منطقه‌ای در اولویت قرار می‌دهند. تصمیم ارمنستان برای پیگیری روابط نزدیکتر با اتحادیه اروپا و ایالات متحده به قیمت روابطش با روسیه، متحد ایروان در سازمان پیمان امنیت جمعی - CSTO و اتحادیه اقتصادی اوراسیا - EAEU) یکی از تحولاتی است که به تنش در منطقه دامن می‌زند. مقامات آمریکایی آشکارا قصد خود را برای استفاده از مسیرهای حمل و نقل قفقاز جنوبی برای محدود کردن نفوذ ژئوپلیتیک روسیه و چین اعلام کرده‌اند. در این میان، روسیه و ایران قصد دارند نقش خود را در منطقه حفظ کنند هرچند دو بازیگر در ارتباط با مسائلی چون کریدور زنگزور با یکدیگر اختلاف نظر دارند.
تقابل قدرت‌های بزرگ بر سر قفقاز جنوبی و سیاست‌های مربوطه آنها در قبال این منطقه، شرایطی را ایجاد کرده که الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، آن را «خطوط ژئوپلیتیکی تقسیم کننده» نامیده است. متأسفانه، امروز قفقاز جنوبی شبیه یک منطقه منسجم به معنای سنتی نیست. بلکه به عنوان یک آتشفشان خاموش به نظر می‌رسد که می‌تواند ناگهان فوران کند. افزایش تدارکات نظامی از فرانسه، هند و ایران به ارمنستان به این تنش‌ها کمک کرده است. به ویژه، فرانسه به دنبال تقویت حضور نظامی و سیاسی خود در ارمنستان، متحد سنتی روسیه، به عنوان اقدامی‌تلافی جویانه علیه مسکو در پاسخ به سیاست‌های ضد فرانسوی روسیه در آفریقا و نقاط دیگر است. در این شرایط، چشم‌انداز ابتکارات ادغام منطقه ای حداقل است. تأخیر مداوم در مذاکرات پیمان صلح ارمنستان و آذربایجان که ناشی از ادعاهای ارضی در قانون اساسی ارمنستان است، همچنان مانعی است در مسیر پیشرفت‌ها. علاوه بر این، رقابت‌های ژئوپلیتیک خارجی که تنش‌ها را تشدید می‌کند، تلاش‌های ادغام گسترده‌تر را تضعیف می‌نماید. همانطور که الهام علی اف تأکید کرد، چشم‌انداز صلح آمیز و مرفه قفقاز جنوبی قابل دستیابی است، اما تحقق این چشم‌انداز مستلزم غلبه بر موانع داخلی و خارجی است. در حالی که پتانسیل ادغام منطقه ای وجود دارد، تأثیر متقابل اختلافات داخلی و تأثیرات خارجی به طور قابل توجهی مسیر آینده قفقاز جنوبی را شکل خواهد داد. ثبات منطقه همچنان نامطمئن است و مستلزم چشم پوشی کامل از ادعاهای ارضی علیه کشورهای همسایه و ناوبری دقیق در چشم‌انداز پیچیده ژئوپلیتیک آن است.
