رمزگشایی از یک دعوت ناگهانی/ سفر گروسی به تهران در 2 سناریو؛ میان‌داری هسته‌ای یا آخرین فرصت برای مذاکره؟
به گزارش اقتصادنیوز، بلافاصله پس از اعلام پیروزی دونالد ترامپ، نامزد جمهوری‌خواه آمریکا در انتخابات پنجم ماه نوامبر و بازگشت دوباره او به قدرت، خبر رسید که رافائل گروسی به دعوت ایران برای ادامه رایزنی‌ها به تهران می‌آید. این درحالی‌است که آخرین سفر گروسی به کمتر از 2 سال پیش باز می‌گردد؛ در بیانیه آژانس آمده است که در این سفر درباره تمام جنبه‌های مربوط به بیانیه مشترک توافق‌شده با ایران در ماه مارس ۲۰۲۳ و بحث‌های فنی رایزنی می‌شود و دیدارها در تهران در ادامه گفت‌وگوهای مدیرکل آژانس با سید عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران در حاشیه مجمع‌عمومی سازمان ملل در ماه سپتامبر خواهد بود.
آخرین سفر گروسی به تهران
گروسی در سفر قبلی خود در ماه مارس ۲۰۲۳ با محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید و حسین امیر عبداللهیان، وزیر خارجه فقید ایران دیدار کرد که در این سفر با بیانیه‌ای سه بخشی در مورد همکاری در مورد مسائل پادمانی باقی‌مانده موافقت شد. از آن زمان آژانس بین‌المللی مانند گذشته می‌گوید که تهران در اجرای تعهدات خود در آن توافق شکست خورد و تهران را به عدم همکاری با آژانس به‌ویژه در زمینه عدم صدور روادید برای چندین بازرس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متهم می‌کند. در حالی آژانس سعی دارد توافق مارس ۲۰۲۳ را جزو وظایف پادمانی ایران قرار دهد و نام سند توافقی بر آن بگذارد که ایران آن را صرفاً یک تفاهم اعتمادساز می‌داند. محمد اسلامی در خصوص تعهدات پادمانی ایران گفته بود، مبنای تعاملات ایران و آژانس، NPT و پادمانی است و موضوعات باقی‌مانده بین تهران و آژانس به ۲ مکان تقلیل یافته است. اسلامی اعلام کرد، ایران طرحی ارائه داده که موضوعات گذشته، فعلی و آینده هسته‌ای ایران از هم جدا می‌شوند؛ بدین معنا که موضوع آن دو مکان ادعایی هم حل شوند، آژانس آن‌ها را با فعالیت‌های هسته‌ای کنونی ایران مرتبط نسازد.
این مسئله از این رو حائز اهمیت است که آژانس اعلام کرده و معتقد است که میان فعالیت‌های گذشته، فعلی و آینده ایران ارتباطی وجود دارد؛ اما تهران مخالف این ادعاست و می‌گوید، آژانس باید این موضوع را متوجه شود و فهم آن مستلزم این مسئله است که ایران فراتر از توافق جامع پادمانی با آژانس همکاری می‌کند.
ریشه اختلافات ایران با آژانس به کجا بازمی‌گردد
ایران در سال 1970 به پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) پیوست و از آن زمان به‌عنوان یک کشور دارای برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز شناخته شده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مسئولیت نظارت بر اجرای تعهدات کشورهای عضو NPT را بر عهده دارد. ایران نیز موافقت‌نامه پادمان جامع را امضا کرده و موظف به همکاری با آژانس شد.
در سال 2015، توافق هسته‌ای برجام میان ایران و گروه 1+5 (آلمان و پنج کشور دائمی شورای امنیت) به امضا رسید که هدف آن محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران در ازای کاهش تحریم‌ها بود. این توافق شامل تدابیری برای نظارت دقیق آژانس بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران بود.
اما اختلاف از روز امضای دونالد ترامپ رئیس جمهوری وقت ایالات متحده برای خروج از برجام آغاز شد؛ توافقی که در زمان ریاست‌جمهوری باراک اوباما در آمریکا به امضا رسیده بود اما در زمان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ به‌صورت یکجانبه لغو شد. این اختلافات به تدریج ایران را ناچار به کاهش سطح همکاری‌ها با آژانس در سطوح داوطلبانه کرد؛ برای نمونه ایران تداوم همکاری در سطح فراپادمان را لغو و تنها به همکاری پادمانی ادامه داد. همچینین با تشدید تحریم های ناشی از خروج یکجانبه ترامپ، تهران نیز چندی بعد در اعتراض به انفعال شرکای اروپایی در این توافق، اجرای تعهدات برجام را تعلیق کرد. از آن زمان یکی از اصلی‌ترین نقاط اختلاف میان ایران و آژانس، ادعای عدم همکاری ایران در پاسخ به سؤالات آژانس بوده است.
مدیرکل وقت آژانس بارها ادعا کرده بود که ایران به سؤالات مربوط به مواد هسته‌ای اعلام‌شده پاسخ نداده و این مسئله نگرانی‌های جدی را ایجاد کرده است.
یکی دیگر از موارد اصلی موارد اختلاف افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده بود. طبق گزارش‌های ادعایی، ذخایر اورانیوم غنی‌شده 60 درصدی ایران به 142.1 کیلوگرم رسیده بود که این مقدار نسبت به گزارش‌های قبلی افزایش چشمگیری داشته است. به همین دلیل، در آخرین نشست شورای حکام آژانس، قطعنامه‌ای علیه برنامه هسته‌ای ایران تصویب شد که خواستار افزایش همکاری تهران با آژانس بود. این قطعنامه با 20 رأی موافق، 2 رأی مخالف (روسیه و چین) و 12 رأی ممتنع تصویب شد. کشورهای اروپایی ضمن انتقاد از ایران، خواستار پاسخ‌گویی این کشور در قبال تعهدات قانونی خود شدند.
یکی دیگر از موضوعات جنجالی، تصمیم ایران برای لغو مجوز چندین بازرس باتجربه آژانس است که طبق گفته گروسی، این اقدام مانع از انجام موثر فعالیت‌های راستی‌آزمایی می‌شود. این موضوع باعث افزایش تنش‌ها میان دو طرف شده و آژانس را به ابراز نگرانی واداشت. ایران همواره تاکید کرده که به تعهدات خود در قبال NPT پایبند است و هرگونه فشار سیاسی بر آژانس را غیرسازنده می‌داند. نمایندگی دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل نیز اعلام کرده که تمامی اطلاعات لازم را در اختیار آژانس قرار داده و هرگونه ادعای عدم همکاری را رد کرده است. در پاسخ به گزارش‌های مدیرکل آژانس، ایران یادداشت‌هایی منتشر کرده که در آن‌ها تاکید شده که تمامی تلاش‌ها برای تسهیل فعالیت‌های نظارتی انجام شده است. همچنین، ایران خواستار احترام به حقوق خود در زمینه انتخاب بازرسان شده و اعلام کرده که حق لغو انتصاب بازرسان را دارد.
سفر دوباره گروسی به تهران و بازگشت امید
نیویورک‌تایمز در گزارشی می‌نویسد: حال سفر گروسی به ایران در حالی صورت می‌گیرد که هم در بیانیه آژانس و هم در لحن مقامات تهران بر پیشبرد توافق مارس ۲۰۲۳ تاکید می‌شود؛ توافقی که ایران و آژانس 2 تفسیر متفاوت در خصوص آن دارند و باید دید دیدگاه طرفین چگونه به یک تفسیر نزدیک می‌شود. برداشت آژانس این است که ایران باید اجازه دهد در مراکزی که سانتریفیوژها مونتاژ یا تولید می‌شوند، دوربین نصب شود که این موضوع بر اساس توافق جامع پادمانی یا سی‌اس‌ای است. اما بر اساس تفسیری که ایران از این توافق دارد، به دلیل آن‌که ایران پروتکل الحاقی را به‌دلیل خروج آمریکا از برجام تعلیق کرده، پس در چارچوب توافق جامع پادمانی نمی‌تواند اجازه دهد که آژانس این دوربین‌ها را نصب کند. «طارق رئوف» رئیس سابق بخش شفاف‌سازی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خصوص آخرین گزارش آژانس، می‌گوید: اکنون موضوع گیج‌کننده برای آژانس این است که تهران متعهد به اجرای کامل توافق‌نامه پادمان‌های NPT شده است و بنابراین موظف است همه فعالیت‌های هسته‌ای و موادهسته‌ای را تحت پادمان‌های آژانس قرار دهد؛ از جمله هر میلی‌گرم اورانیوم غنی‌شده. پس انتظار می‌رود در سفر جدید گروسی به تهران و رایزنی او با مقامات ارشد تهران از جمله وزیر خارجه و رئیس آژانس و رئیس‌جمهوری جدید این کشور، بتوان با تهران به توافق سازنده‌ای رسید.
همچنین وب‌سایت گاردین نیز در گزارشی با اشاره به سفر گروسی به تهران می‌نویسد، با روی کارآمدن دولتی اصلاح‌طلب در تهران این انتظار به‌وجود آمده که گام‌های مثبتی برای همکاری برداشته شود و سطح اختلافات با تهران کاهش یابد. اگر دولت کنونی ادبیات متفاوت‌تری داشته باشد و تهران بخواهد از میزان تنش‌ها بکاهد، سفر گروسی ممکن است یک اقدام پیشگیرانه برای جلوگیری از صدور قطعنامه‌های ضدایرانی در شورای حکام آژانس نیز تلقی شود.
در ادامه این گزارش نوشته شده که با پیروزی دونالد ترامپ، شرایط برای تهران دشوارتر می‌شود و اگر ایران بخواهد گامی بردارد، نخستین گام می‌تواند در تهران برداشته شود.
ترامپ و راه مارپیچ رسیده به توافق
وب‌سایت سی‌ان‌ان در گزارشی تحلیلی می‌نویسد: پیروزی دونالد ترامپ می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته باشد. ترامپ که پیش از این در سال 2018 ایالات‌متحده را از توافق هسته‌ای برجام خارج و تحریم‌های شدیدی علیه ایران وضع کرد، ممکن است رویکردی مشابه را در دوره جدید خود اتخاذ کند. رافائل گروسی به تازگی گفته است که روی‌کار آمدن دولتی جدید معمولاً «تنظیمات و رویکردهای متفاوتی» را به همراه دارد و او امیدوار است که همکاری با دولت ترامپ سازنده باشد. او ادامه داد: «من قبلاً با دولت ترامپ کار کردم و همکاری ما سازنده بود. من پیش‌بینی می‌کنم که به روش مشابه ادامه یابد». این سخنان نشان می‌دهد که آژانس ممکن است نحوه تعامل خود با ایران را مطابق با سیاست‌های جدید واشنگتن تغییر دهد.
ترامپ در دوران ریاست‌جمهوری قبلی خود بارها از تمایل‌اش برای مذاکره مجدد با ایران سخن گفته بود؛ هرچند که این مذاکرات به‌دلیل مواضع سخت‌گیرانه او و همچنین عدم تمایل تهران برای گفت‌وگو با آمریکا به بن‌بست رسید. حالا با بازگشت او به قدرت، احتمالاً فشارها بر ایران برای تعدیل برنامه هسته‌ای و افزایش همکاری‌های تهران با آژانس بیشتر خواهد شد؛ چراکه با توجه به سابقه‌ای سیاست‌های ضدایرانی ترامپ، ممکن است تنش‌ها میان ایران و آژانس افزایش یابد. ترامپ ممکن است به‌دنبال تحمیل مجدد تحریم‌ها یا حتی اعمال فشارهای نظامی باشد که می‌تواند منجر به واکنش‌های تند از سوی مقامات عالی‌رتبه ایران شود. این وضعیت می‌تواند بر روند همکاری‌های ایران با آژانس نیز تأثیر منفی بگذارد و موجب کاهش شفافیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران شود. یکی دیگر از مواردی که بارها رافائل گروسی درباره آن ابراز نگرانی کرده است؛ تغییر دکترین هسته‌ای ایران است. او پس از سفر قبلی خود گفت که تغییر دکترین تهران می‌تواند تمامی معادلات را برهم بزند. نگرانی که با روی کارآمدن ترامپ رنگ جدی‌تری به خود می‌گیرد؛ چرا که کمال خرازی، دبیر شواری راهبردی روابط خارجی تهران اخیراً اعلام کرده که اگر ایران با خطر موجودیتی روبه‌رو شود، «دکترین هسته‌ای» خود را تغییر خواهد داد.
سی‌ان‌ان در ادامه می‌نویسد که سفر گروسی به تهران ممکن است به‌عنوان محکی برای ارزیابی جو سیاسی و دیپلماتیک در ایران پس از پیروزی ترامپ تلقی شود. او در تلاش است تا فضای همکاری را تقویت کند و به دنبال پیشبرد توافقات قبلی باشد. درواقع، او امیدوار است که با جلب رضایت دولت کنونی تهران، مانع از تغییر اساسی در دکترین هسته‌ای این کشور شود.
لارنس نورمن، خبرنگار ویژه وال‌استریت ژورنال در اروپا که مسئله هسته‌ای ایران را پوشش می‌دهد، نیز در توییتی نوشت: سفر این هفته رافائل گروسی به ایران اهمیت زیادی خواهد داشت. هر چیزی که در این سفر اتفاق بیافتد، به ما سیگنالی درباره واکنش ایران به پیروزی دونالد ترامپ خواهد داد. اگر گروسی با دستاورد کمی بازگردد، می‌توانیم این را نشانه‌ای از پایبندی ایران به رویکرد فعلیش تفسیر کنیم. او افزود: «اگر او با برخی امتیازات معنادارتر در زمینه دسترسی و نظارت بازگردد، احتمالاً نشانه‌ای از این باشد که ایران هنوز گزینه‌های خود برای دیپلماسی یا تقابل را باز نگه داشته است».
لارنس در پایان این‌گونه نتیجه می‌گیرد: «البته فکر می‌کنم که هنوز خیلی زود است که ایران تصمیمات بزرگ گرفته باشد و آن‌ها در حال تحلیل وضعیت واشنگتن هستند. هیچ‌کس نباید احتمال این را نادیده بگیرد که ایران از فرصت انتقال قدرت برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود استفاده کند؛ بنابراین احتمالاً با استفاده از سفر گروسی، زمان خواهد خرید. اما به نظر من، این تصادفی نیست که تاریخ سفر گروسی به ایران چند روز پس از پیروزی ترامپ تعیین شده است. بنابراین تماشای دوباره این موضوع ارزش زیادی دارد تا بفهمیم اکنون ایران در چه فکری است».
تأثیر بر همکاری‌های آینده
هفته‌نامه تایمز نیز در گزارشی می‌نویسد، گروسی امیدوار است که همکاری‌ها ادامه یابد، اما تاریخچه تنش‌ها و سیاست‌های سخت‌گیرانه ترامپ می‌تواند منجر به تشدید اختلافات و کاهش شفافیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران شود. آینده این همکاری‌ها بستگی به واکنش دو طرف نسبت به شرایط جدید خواهد داشت. در مجموع، سفر گروسی به تهران می‌تواند نشانه‌ای از تلاش‌های جدید برای دیپلماسی هسته‌ای باشد، اما موفقیت آن به عوامل متعددی بستگی دارد که شامل موضع ایران و رویکرد دولت جدید آمریکاست. این سفر همان‌قدر که می‌تواند نقطه عطفی در روابط ایران با آمریکا باشد، همان اندازه می‌تواند این رابطه را متزلزل‌تر کند؛ چراکه کاهش تنش‌ها بین تهران و واشنگتن به‌غیراز مسائل هسته‌ای در گرو حل اختلافات اساسی‌تر مانند رویارویی اخیر تهران با تل‌آویو، حل بحران غزه، چگونگی مواجه کاخ‌سفید با دولت تل‌آویو و حمایت تهران از جبهه مقاومت است. رافائل گروسی چندی قبل در سخنانی گفته بود، ایران ۲۰۱۵، ایران سال ۲۰۲۴ نیست؛ پس او به‌خوبی می‌داند که ترامپ نیز با ترامپ دور نخست‌اش بسیار متفاوت است و او نیز به‌درستی نمی‌داند که ترامپ پس از به‌عهده‌گرفتن کاخ‌سفید چه سیاست‌های را برای حل بحران خاورمیانه در پیش خواهد گرفت. پس نخستین گام ترامپ، نخستین گام ایران را رقم خواهد زد.
