مدیریت بحران در اماکن تجاری

اگر بخواهیم درسی بگیریم و ضرورت شروع اقداماتی را گوشزد کنیم، کافی است به سوال ساده‌ای جواب دهیم، چند ساختمان شبیه پلاسکو در تهران یا کلان‌شهرهای دیگر داریم؟ وجود تعداد قابل توجه از ساختمان‌هایی نظیر آن و با سطح خطرپذیری نظیر آن‌که می‌تواند زنگ خطری برای مسوولان شهری باشد، ضرورت پیدا می‌کند تا با هدف ارائه و اجرایی کردن اقدامات پیشگیرانه در جلوگیری از حوادث مشابه، موارد متنوع و محورهای عدیده مترتب بر این رخداد به‌طور کارشناسی مورد توجه قرار گیرد. ریزش ساختمان پلاسکو در اثر آتش‌سوزی و کلیه اقدامات مدیریت بحرانی پیرامون آن نشان می‌دهد که اگر درخصوص اجرای جدی روش‌های پیشگیرانه کاهش ریسک مخاطرات طبیعی و انسان‌ساز اقدامی به عمل نیاید، امکان بروز چنین حوادثی در مراکز جمعیتی، شهرها و به‌ویژه کلان‌شهرها و به‌خصوص شهر تهران بسیار محتمل است که می‌تواند منجر به خسارت‌های جبران‌ناپذیری شود.

در این حادثه که در پی بروز آتش‌سوزی در طبقه دهم و گوشه شمال غربی ساختمان اتفاق افتاد، کل سازه برج پلاسکو فرو ریخت و متاسفانه تعدادی از نیروهای آتش‌نشان و مردم عادی در زیر آوار مدفون شدند.  المان‌های شهری در محل حادثه شامل چند مرکز تجاری، سفارتخانه‌ها، مدرسه، بیمارستان و پمپ بنزین بوده که در بافت فرسوده شهر تهران با معابر تنگ جا داشتند. این ساختمان با اسکلت تمام فولادی که نمای بیرونی آن دارای کلاف‌کشی فلزی بوده و با فولاد محصور شده است. کاربری این ساختمان تجاری بوده و اغلب فضاهای آن به صنف پوشاک تعلق داشته است. در طبقات پایین‌تر فروشندگی‌های لباس و در طبقات بالاتر تولیدی‌ها و کارگاه‌های پوشاک مشغول فعالیت بودند. در ضمن ساختمان 4 طبقه‌ای واقع در سمت شمالی سازه 17 طبقه پلاسکو وجود دارد که چسبیده به برج پلاسکو ولی از نظر سازه‌ای کاملا منفک از آن بوده و بخش‌های تجاری تا طبقه چهارم این دو ساختمان به هم ارتباط داشته و نورگیری وسط از طریق ساختمان چهار طبقه تامین می‌شده است. طول این ساختمان چهار طبقه حدود 100 متر و عرض آن چسبیده به برج پلاسکو و شبیه برج پلاسکو دارای حدود 30 متر دیوارهای آجری و سقف نورگیر است.

اسکلت تمام فلزی این سازه در برابر حریق محافظت نشده بود و لایه یا پوشش محافظی روی المان‌های فولادی برای ممانعت یا کاهش اثرات تغییرات دمایی وجود نداشته است که همین امر حساسیت بالای المان‌های فلزی در برابر آتش را موجب شده است. از سوی دیگر سیستم اطفای حریق در این ساختمان وجود نداشته است. با توجه به این نکته که در سازه‌های اسکلت فولادی، ضعف در برابر آتش‌سوزی وجود دارد و دلیل آن کاهش شدید مقاومت (بالغ بر 50 درصد) اعضای فولادی تحت اثرات افزایش دماست، رفتار تخریبی این ساختمان‌ها در برابر آتش قابل توجیه است.  نبود سیستم اطفای حریق در ساختمان (امری که در تمامی ساختمان‌های با چنین کاربری‌هایی الزامی است) و نبود کپسول‌های آتش‌نشانی آماده کار در تولیدی‌ها، بزرگ‌ترین ضربه را در این حادثه بر پیکر این ساختمان وارد آورد؛ چرا که در صورت وجود سیستم اطفای حریق خودکار و به وسیله کپسول‌های آتش‌نشانی، آتش در همان دقایق ابتدایی خاموش می‌شد. متاسفانه در این رابطه فقط به تذکر و حداکثر نصب کپسول‌های آتش‌نشانی که قطعا پاسخگوی چنین ساختمان‌هایی نیست، بسنده کرده‌اند.

عدم آموزش صحیح ساکنان و مسوولان تاسیسات ساختمان که در موقع حریق چه باید بکنند نیز می‌تواند به‌عنوان عاملی در بروز این رخداد تلقی شود. اطلاعات اولیه حاکی از سردرگمی مردم در این ساختمان بوده، به نحوی که حتی کار برای تیم آتش‌نشانی و امدادی را بسیار پیچیده و مشکل کرده است. اماکن تجاری یکی از مهم‌ترین مراکز شهری محسوب می‌شوند که به دلیل ویژگی‌هایی نظیر تراکم جمعیتی، وجود انبارها و انباشت سرمایه‌های اقتصادی و نیز تاثیرگذاری آن بر اقتصاد شهری، اهمیت ویژه‌ای دارد که در صورت بروز مخاطرات طبیعی و انسان‌ساز آسیب‌پذیری بسیار زیادی دارند و از مراکز بســیار خطرپذیر نســبت به سایر مراکز هستند. بنابراین، ضرورت استقرار سیستم مدیریت بحران در این مراکز مشهود و غیرقابل انکار است که متاسفانه توجه جدی به این قبیل ضرورت‌ها به جز در مواقع رخداد حادثه صورت نمی‌پذیرد.  هدف از استقرار ستاد مدیریت بحران در این اماکن، ایجاد آمادگی مواجهه با حوادث طبیعی بین مردم، جلوگیری از افزایش خسارات جانی و مالی در ساعات اولیه پس از وقوع حوادث، همکاری اثربخش با سازمان‌های واکنـش اضطراری، جـلوگـیری از بـروز بی‌نظمی و هرج و مرج هنگام بروز حوادث و افزایش فرهنگ ایمنی خودامدادی و دگرامدادی در میان شهروندان است؛ بنابراین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین درس‌های این حادثه ضرورت توجه به استقرار مدیریت بحران ذیل مجموعه مدیریت ساختمانی در این اماکن است که متاسفانه تاکنون این مهم تحقق نیافته است.

در هر حال آنچه در ساختمان پلاسکوی تهران رخ داد، سانحه‌ای ظاهرا در ابعاد یک ساختمان اما با ابعاد بسیار گسترده از تلفات جانی و خسارت‌های اقتصادی است که اقدامات امداد و نجات خاص و ویژه‌ای را تاکنون به خود اختصاص داده است و در واقع یک حادثه انسان‌ساز پیچیده را رقم زد که اقدامات امدادی آن به طول انجامید. این حادثه درس‌های بسیار بزرگی را از جنبه‌های مختلف به همراه داشـت که می‌تواند برای مدیریت بهینه مدیریت بحران در اماکن مهم تجاری دستاوردهای مهمی داشته باشد. در ادامه به این دستاوردها به‌صورت بسیار خلاصه اشاره می‌شود:

-ارزیابی ایمنی اماکن عمومی و به‌ویژه ساختمان‌های قدیمی، مرتفع و تجاری

-رفتارشناسی مردم و ضرورت آموزش‌های عمومی

-توجه به سیستم اطلاع‌رسانی هوشمند و جلوگیری از بروز شایعات و اخبار ناموثق

-بیمه و جبران خسارت

-امدادرسانی

مهم‌ترین مساله در مرحله پاسخ و مقابله در فرآیند مدیریت بحران، موضوع امداد و نجات و جست‌وجو است و در حادثه اخیر مشکلات و موارد زیر در این خصوص مورد تامل است:

-مشکلات تخلیه و تردد مالکان و کسبه برای نگرانی از اموال و دارایی

-نبود راه‌های مناسب برای تخلیه

-نبود سیستم مناسب اطفای حریق

-قدیمی بودن ساختمان و نبود استانداردها

-برآورد و ارزیابی نامناسب از ابعاد حادثه

-نبود امکانات مناسب و تخصص مناسب و کافی برای آواربرداری

-حجم وسیع آوار و نبود فضای کافی برای آواربرداری

-عدم استقرار مدیریت بحران و نبود آموزش‌های لازم مدیریت بحران در اماکن تجاری

-دپوی مواد اشتعال‌زا در ساختمان و تغییر کاربری برخی از طبقات ساختمان

-تمرکز اقدامات بر پاسخ و نبود برنامه‌های پیشگیری و آمادگی.

ذکر این نکته ضرورت دارد که در رخداد زلزله، چنانچه تجربه زلزله‌های بزرگ در کشورهای مختلف در محیط‌های شهری بزرگ نشان می‌دهد، آتش‌سوزی‌ها، به‌عنوان یک مخاطره ثانویه تهدیدکننده که گاه خسارت‌های آن از خسارت زلزله نیز فزون‌تر می‌‌شود، رخ خواهند داد. این امر در رخداد زلزله احتمالی شهر تهران نیز متصور و دور از ذهن نیست. در حادثه پلاسکو، در اقوال عموم مردم به‌طور متواتر شنیده می‌شد که اگر زلزله بیاید، چه باید کرد؟ و نگاه‌ها با یک آینده‌نگری هوشمندانه به‌سوی رخداد زلزله و حوادث جانبی بسیار گسترده‌تر آن بود. اینکه آمادگی ما و ظرفیت‌های مدیریت بحران در حوادث بزرگ‌تر چگونه باشد نیازمند تلاش شبانه‌روزی، نیازمند بی‌خوابی‌کشیدن‌ها و کار کردن‌ها، نیازمند هم‌افزایی و تفاهم و دوری از استفاده‌های سیاسی و جناحی است.

کاری که تجربه کشورهای موفق، نتایج مفید و ژرف آن را به‌وضوح نشان داده و ما باید درس‌مان را خوب یاد گرفته باشیم. حادثه شهران یادتان می‌آید؟ چه شد درس‌هایی که باید یاد می‌گرفتیم؟ حادثه سیل سیجان یادتان می‌آید؟ چه کاری کردیم؟ اقدامی پیشگیرانه کردیم یا فراموش کردیم و رفت؟ بپذیریم که زود فراموش می‌کنیم و بعد از فروکش کردن تب و تاب هیجانات و توجهات، درسی فرا نمی‌گیریم یا اگر گرفتیم در انبوه کاغذبازی‌ها و گیرودارها و کندکاری‌ها فراموششان می‌کنیم.

دکتر علی بیت‌اللهی

رئیس پژوهشکده ساختمان و ابنیه فنی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد