107 شهر ایران در وضعیت قرمز تنش آبی

براساس ترکیب جمعیتی در حال حاضر ۱۶۵ شهر با جمعیت ۵/ ۱۰ میلیون نفر در وضعیت زرد، ۶۲ شهر با جمعیت ۸/ ۶ میلیون نفر در وضعیت نارنجی و ۱۰۷ شهر با جمعیت ۲/ ۱۷ میلیون نفر در وضعیت قرمز تنش آبی قرار دارند. همچنین آمارها حاکی از آن است که در طول ۵۰ سال گذشته، میانگین بارش در کشور از ۲۵۰ به ۲۱۷ میلیمتر رسیده و میانگین دمای ایران با افزایش ۴/ ۰ سلسیوس در هر دهه مواجه بوده است. وضعیت بارندگی تجمعی از ابتدای سال آبی تا اول اردیبهشت هم نشان می‌دهد که بارش‌ها در تمام حوضه‌های آبریز اصلی کشور به جز دریاچه ارومیه با افت محسوسی همراه بوده است؛ موضوعی که نشان می‌دهد یکی از عوامل تنش آبی کشور در سال گذشته و امسال کاهش جدی نزولات جوی بوده است.

نتایج تحقیقات بین‌المللی نیز نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵ یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون نفر در مناطقی از جهان زندگی خواهند کرد که با کمبود شدید آب دست به گریبان خواهند شد؛ برآوردی که نشان می‌دهد نه تنها ایران بلکه بسیاری از نقاط جهان در سال‌های آینده با بحران آب دست و پنجه نرم خواهند کرد. اما برای برون‌رفت از وضعیت بغرنج منابع آبی در ایران باید چه سازوکارهایی در دستورکار قرار گیرد؟ چهار راهکار مدیریتی «تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی»، «دسترسی به‌ موقع شرکت‌های آب و برق به منابع داخلی»، «همکاری سازمان‌های مصرف‌کننده در مدیریت مصرف برق»، «پرهیز از تشدید بر سر رقابت در برخورداری از منابع آب نزد افکار عمومی» و ۶ راهکار عملیاتی «تعیین چگونگی توزیع کمبود آب بین مصارف مختلف»، «برنامه‌ریزی و هماهنگی لازم برای انطباق الگوی کشت مناسب»، «پشتیبانی از تدابیر استان‌ها در جلوگیری از بروز مشکلات و تعارض‌های اجتماعی»، «اجرای سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی برای کنترل سطح زیرکشت»، «تحویل حجمی آب برای همه مصارف کشاورزی و کاهش مصرف آب فضای سبز به میزان ۳۰ درصد نسبت به سال گذشته» و «تعیین تعرفه مصارف مازاد بر الگوی مصرف آب شرب» از مهم‌ترین اقداماتی است که برای فرار از تنش آبی شهرهای ایران پیشنهاد شده است.

«حال ذخایر آبی ایران خوب نیست»، این جمله بارها از سوی متولیان و مسوولان بخش نیرو کشور شنیده شده است. اما چرا ذخایر آب ایران به این حال و روز افتاده‌اند؟ کاهش بارندگی‌ها و تداوم مصرف بی‌رویه آب در بخش‌های مختلفی همچون کشاورزی و صنعت از عمده‌ترین دلایلی است که ریشه به صدا در آمدن زنگ کم‌آبی در ۳۳۴ شهر ایران را به آن نسبت می‌دهند. جدیدترین آمار وضعیت بارندگی تجمعی روزانه به تفکیک حوضه‌های آبریز که از سوی شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر شده نیز نشان می‌دهد ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهر تا یک اردیبهشت سال آبی ۹۷-۹۶ بالغ بر ۳/ ۱۲۰ میلی‌متر بوده است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت (۳/ ۲۱۱ میلی‌متر) ۱/ ۴۳ درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (۴/ ۲۱۰ میلی‌متر) ۸/ ۴۲ درصد کاهش نشان می‌دهد. همچنین واکاوی میزان بارش‌ها بیانگر آن است که در مدت زمان مورد بررسی از ۶ حوضه آبریز اصلی کشور، تنها در دریاچه ارومیه روند مثبتی طی کرده و ۵ حوضه آبریز دیگر شامل «دریای خزر»، «خلیج فارس و دریای عمان»، «فلات مرکزی»، «مرزی شرق» و «قره‌قوم» سیر نزولی بارش‌ها را تجربه کرده‌اند.

آنالیز منابع آبی

چشم‌انداز وضعیت بحرانی بارش‌ها در تابستان امسال، ۳۳۴ شهر ایران با جمعیت حدود ۳۵ میلیون نفر را در معرض تنش آبی قرار خواهد داد. براساس بررسی متولیان نیرو کشور، ۱۶۵ شهر با جمعیت ۵/ ۱۰ میلیون نفر در وضعیت زرد، ۶۲ شهر با جمعیت ۸/ ۶ میلیون نفر در وضعیت نارنجی و ۱۰۷ شهر با جمعیت ۲/ ۱۷ میلیون نفر در وضعیت قرمز تنش آبی قرار خواهند گرفت. این در حالی است که تحلیلگران اقتصادی براین باورند که ایران در ۵۰ سال گذشته وارد چرخه‌های بلند خشکسالی شده است اما امسال سخت‌ترین سال آبی را در پیش خواهد داشت.

حال این سوال مطرح است که آیا با روند موجود کاهش بارش‌ها، گرم شدن کشور، افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی و افزایش مصرف انرژی، می‌توان بدون تغییر در شیوه‌های مصرف آب به زندگی و توسعه متوازن و پایدار کشور ادامه داد؟ وزیر نیرو معتقد است برای برون‌رفت از این وضعیت می‌توان از چهار راهکار استفاده کرد. «تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی»، «دسترسی به‌ موقع شرکت‌های آب و برق به منابع داخلی»، «همکاری سازمان‌های مصرف‌کننده در مدیریت مصرف برق»، «پرهیز از تشدید بر سر رقابت در برخورداری از منابع آب نزد افکار عمومی» از جمله راهکارهای مدیریتی هستند که می‌توان بدون تغییر در شیوه‌های مصرف آب، توسعه متوازن و پایدار کشور را ادامه داد. رضا اردکانیان، «تعیین چگونگی توزیع کمبود آب بین مصارف مختلف»، «برنامه‌ریزی و هماهنگی لازم برای انطباق الگوی کشت مناسب»، «پشتیبانی از تدابیر استان‌ها در جلوگیری از بروز مشکلات و تعارض‌های اجتماعی»، «اجرای سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی برای کنترل سطح زیرکشت»، «تحویل حجمی آب برای همه مصارف کشاورزی و کاهش مصرف آب فضای سبز به میزان ۳۰ درصد نسبت به سال گذشته» و «تعیین تعرفه مصارف مازاد بر الگوی مصرف آب شرب» را از برنامه‌های عملیاتی این وزارتخانه برای حل تنش آبی در ایران عنوان می‌کند.

تصویر آب در دنیا

اما تصویر وضعیت آب در دنیا در حال حاضر چگونه ترسیم شده است؟ تحقیقات و مطالعات بین‌المللی نشان می‌دهد در برخی کشورها مردم ۲ برابر بیش از آبی که سالانه با بارش باران تامین می‌شود، آب مصرف می‌کنند و این یعنی تضمینی برای داشتن منابع پایدار آب در این کشورها وجود ندارد. این در حالی است که ارزیابی‌ها حاکی از آن است که در سال ۲۰۲۵ یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون نفر در مناطقی از جهان زندگی می‌کنند که با کمبود شدید آب مواجه خواهند شد. کارشناسان درمورد روند فعلی معتقدند که کمبود آب اکنون به یک نگرانی جدی برای همه نقاط جهان تبدیل شده است و شهر «کیپ تاون» واقع در آفریقای جنوبی در خط مقدم بحران آب قرار دارد.

مطابق اعلام مجله نشنال جئوگرافیک تا اواخر بهار ۱۳۹۷، چهار میلیون نفر در دومین شهر پرجمعیت آفریقای جنوبی ممکن است برای به دست آوردن ارزشمندترین کالای این منطقه یعنی آب آشامیدنی در محاصره نگهبانان مسلح قرار گیرند. احتمال رویارویی با روز صفر اکنون از نظر مقامات این شهر قطعی و اجتناب‌ناپذیر است. روز صفر روزی است که مسوولان کیپ تاون می‌گویند مجبور به بستن شیرهای آب به روی خانه‌ها و کسب‌وکارها هستند، زیرا ذخایر آب شهر کم شده است. اما آیا چنین اتفاقی در شهرهای ایران نیز محتمل است؟ به‌گفته متولیان وزارت نیرو در حال حاضر هیچ برنامه‌ای برای جیره‌بندی آب در پایتخت و سایر شهرهایی که گرفتار تنش آبی هستند وجود ندارد، اما باتوجه به وضعیت منابع آبی لازم است مصرف‌کنندگان در نحوه مصرف خود مدیریت داشته باشند تا بتوان تابستان سال جاری را بدون هیچ مشکلی پشت سر گذاشت.

سوال دیگری که همواره به‌عنوان یک دغدغه مطرح شده است این بوده که در سایر کشورهای دنیا چه بخش‌‌هایی در صورت نبود منابع آب کافی، خسارت بیشتری متحمل خواهند شد؟ تجارب جهانی نشان می‌دهد که به‌غیر از خساراتی که کمبود آب برای بخش کشاورزی دارد، خسارات انسانی آن در کشورهای در حال توسعه بسیار بالاست؛ به‌طوری که ۸۰ درصد بیماری‌ها ناشی از منابع آب غیربهداشتی یا سیستم‌های غیرمجاز فاضلاب رخ خواهد داد. در این میان شرکت استرالیایی «واترلاجیک» که با همکاری شرکت آمریکایی «گرگیج» موضوع کمبود آب در سراسر جهان را بررسی کرده است، کمبود آب را دسترسی ناکافی به منابع آب که برای بقای یک منطقه لازم است، تعریف و تاکید کرده که کمبود آب می‌تواند بر فعالیت‌های بشری و اکوسیستم‌ها اثر بگذارد. این شرکت، خسارت کمبود آب بر فعالیت‌های انسانی را به دو بخش کمبود فیزیکی آب که کمبود واقعی آن است و کمبود اقتصادی آب که ناشی از فقدان منابع کافی اقتصادی برای حفظ جریان پایدار آب تازه است، تقسیم می‌کند.

این مطالعه ۶ عامل «تغییر آب و هوا»، «آلودگی آب»، «کشاورزی صنعتی»، «تولید انرژی به شیوه ناپایدار»، «اقدام‌های صنعتی» و «رشد جمعیت جهان» را به‌عنوان عواملی که منجر به کمبود آب در جهان می‌شود، معرفی می‌کند. این در حالی است که باتوجه به خشک شدن سریع منابع آب در همه شهرهای جهان، تغییر آب و هوا بحث‌برانگیزترین عامل در این مورد به شمار می‌رود. موافقت‌نامه پاریس که تازه‌ترین توافق بین‌المللی در مورد گرمایش زمین است نیز هشدار می‌دهد؛ کمبود آب، شکل دیگر تغییر آب و هوا و اثر آن بر جهان است. مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۶ نیز نشان می‌دهد دوسوم جمعیت جهان دست‌کم یک ماه در سال با کمبود آب دست به گریبان هستند. این مطالعه همچنین تعدادی از اثرات بالقوه کم‌آبی که در شهرهای جهان تجربه شده است را به تصویر می‌کشد که مهم‌ترین آنها فقدان دسترسی به آب پاک، کاهش دسترسی مردم به غذا و اکوسیستم‌ها و اقتصادهای آسیب‌پذیر است. مطالعه اخیر همچنین نشان می‌دهد با تشدید کم‌آبی در دنیا، احتمال تنش بر سر آب افزایش می‌یابد و هزینه مصرف کالاها نیز بیشتر می‌شود.

راهکارها

مطالعات صورت گرفته در سطح جهان نشان می‌دهد خوشبختانه برای شهرهایی که در حال دست و پنجه نرم کردن با کمبود آب هستند، راه‌هایی برای مقابله با کم‌آبی و کاهش دسترسی به آب تازه وجود دارد. یکی از ساده‌ترین کارهایی که می‌توان انجام داد، توسعه استفاده از سیستم‌های تصفیه آب است که برای مردم آب تمیزتر فراهم می‌کنند. استفاده مجدد از آب خاکستری (آب استفاده شده از سوی خانوارها یا ساختمان‌های اداری به استثنای فاضلاب توالت) نیز از تالاب‌ها که سیستم‌های تصفیه آب طبیعی هستند محافظت می‌کند، کارآیی آبیاری و ذخیره‌سازی را افزایش می‌دهد و نمک‌زدایی آب را تسهیل می‌کند. در ایران به دلیل کاهش نزولات جوی در سال آبی جاری پروژه‌های کوتاه‌مدت و میان مدتی از سوی متولیان نیرو برای مدیریت پیک تابستان در نظر گرفته شده است. از سوی دیگر کاهش جدی بارش‌ها موضوع مهم مدیریت مصرف و تقاضا را در دستور کار متولیان و مسوولان بخش نیروی کشور قرار داده و در این بین قرار است تجهیزات کاهنده مصرف در اختیار مردم به‌ویژه مشترکان منازل و اماکن عمومی که مصرف آنها بیش از حد مجاز و غیرمتعارف است، قرار گیرد.