نسخه استرالیایی برای شب‌های تهران
به گزارش اقتصادنیوز همزمان با راه‌اندازی چندین خیابان غذا در شهر تهران به‌عنوان نماد اولیه شکل‌گیری گردشگری و زیست شبانه در چند سال گذشته، یکی از خیابان‌های اصلی شهرک غرب واقع در منطقه دو تهران، به این کاربری یعنی استقرار کافه‌های متحرک غذا اختصاص پیدا کرد. اما پس از چند هفته از فعالیت غرفه‌های واقع در این خیابان، با بروز اختلافات دولت و مدیریت شهری بر سر چرایی و نحوه شکل‌گیری زیست شبانه در تهران، عملا فعالیت این غرفه‌ها در قالب خیابان غذا تعلیق شد تا این دو نهاد متولی به یک جمع بندی مشخص برسند. از همین رو اواخر سال گذشته این خیابان غذا که با استقبال زیاد ساکنان محدوده برای گذران اوقات فراغت در شب مواجه شده بود، برچیده شد. اما نکته جالب آنکه تعطیلی فعالیت این کافه‌ها در این خیابان از منطقه ۲، به معنای تعطیلی کامل آنها نبود. کمی بعد، این خیابان غذا با تغییر شکل فرمی، در جوار یک کارگاه مترو در نزدیکی همان خیابان (شمال میدان صنعت) شکل گرفته و مجددا مورد استقبال اهالی محله قرار گرفته است.
در این میان اما برخی از کارشناسان شهری معتقدند، شکل‌گیری این گونه از گردشگری شبانه در نقطه‌ای از تهران (راه‌اندازی غرفه‌های غذا در کارگاه مترو) نشان می‌دهد: مدیریت شهری تحت تاثیر نابلدی و وجود مخالفت‌هایی در مدیریت شهری و دولت، یکی از امکانات گردشگری شبانه را که در قالب خیابان‌های غذا نمود پیدا کرده استتار کرده است. به این معنا که مدیریت شهری از یک سو به دلیل ناتوانی از رفع مخالفت‌ها و حل مقاومت‌ها و از سوی دیگر ناتوانی در پاسخ دهی به نیاز شهروندان، یک مسیر مخفیانه برای ادامه زیست شبانه در برخی مناطق شهری را انتخاب کرده است. به نظر می‌رسد شکل‌گیری این خیابان غذا در جوار کارگاه مترو دارای دو اشکال اساسی است. اشکال اول به کیفیت نامناسب چهره و منظر غرفه‌های واقع در این محدوده باز می‌گردد. اشکال دیگر نیز رسمی نبودن این خیابان غذا است. به گونه‌ای که بخش زیادی از شهروندان نسبت به این محدوده که به فروش و توزیع غذا در شب می‌پردازد، شناخت کافی ندارند و از همین رو اهداف اصلی شکل‌گیری گردشگری شبانه در شهر تهران که کمک به اقتصاد شهری و ایجاد فضاهای تفریح برای خانواده‌ها در شب همزمان با ایجاد امنیت است، تحقق پیدا نمی‌کند.
این در حالی است که از حدود دو سال پیش تاکنون، از زمان شکل‌گیری نخستین خیابان غذا به‌صورت رسمی در «خیابان سی تیر تهران» نوع استقبال شهروندان از حضور کافه‌های سیار در این خیابان در ساعات پایانی شب نشان داد، توسعه خیابان‌های مشابه در نقاط دیگری از شهر می‌تواند به یک نیاز شهروندان در حوزه تفریحی-فراغتی پاسخ دهد. پایتخت‌نشین‌ها با استقبال از کاربری گردشگری-تفریحی «خیابان سی تیر»، طی دو سال اخیر، ضمن اعلام خاموش «نارضایتی از شب‌مردگی کهنه در شهر»، نشان دادند: تهران، هم به لحاظ وجود «مکان‌های بکر» و هم از بابت «استعداد شب‌گردی» شهروندان، در حال حاضر به طرح‌های مشابه برای راه‌اندازی پاتوق‌های شبانه همچون کافه‌های سی تیر نیاز دارد تا فقر مراکز مخصوص اجتماعات شهری و گذران اوقات فراغت در شبانگاه، در کمترین زمان ممکن و به‌خصوص در دوره جدید مدیریت شهری برطرف شود.
چراکه استقرار کافه‌های غذا در این بخش از شهر تهران، شب‌گردی در قسمت کوچکی از محدوده شب‌مرده تهران را «رونق اولیه» داده است. درحالی‌که خیابان ۳۰ تیر تا پیش از برپایی کافه‌ها، یکی از خلوت‌ترین نقاط پایتخت در خارج از وقت اداری محسوب می‌شد اما دو جاذبه «معبر سنگفرش شده مخصوص پیاده‌روی» و «کافه‌های چای و غذا و تنقلات و حتی فروش صنایع دستی»، جنس تازه‌ای از عبور و مرور شب در تهران را رقم زده است. اما در این میان برخی از کارشناسان شهری معتقدند تمرکز این شکل از گردشگری شبانه در یک نقطه از شهر تهران همچون خیابان سی تیر یک نارسایی نیز دارد. ازآنجاکه این خیابان در نیمه جنوبی شهر واقع شده، طولانی بودن زمان سفر برای ساکنان نیمه شمالی شهر می‌تواند یک عامل بازدارنده از مراجعه مداوم به این نقطه از شهر باشد. به همین دلیل به نظر می‌رسد، شکل‌گیری خیابان غذا در سایر نقاط شهری می‌تواند درتوسعه مکانی و زمانی گردشگری در تهران کمک‌کننده باشد.
در چنین فضایی، نتایج یافته‌های یک مطالعه که درون مجموعه مدیریت شهری انجام شده، راه اجتناب از گردشگری مخفیانه در شب را به مجموعه مدیریت شهری نشان داده است.
این یافته‌ها که از سوی مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهرداری تهران منتشر شده در چند فصل کلی موضوع زیست شبانه را مورد بررسی قرار داده و در نهایت با ارائه تصویر دقیقی از تجربیات جهانی، خطوط قرمز و نتایج مثبت اجرای این طرح برای شهر و شهروندان را منعکس کرده است. در فصول مختلف این تحقیق، تعاریف مشخص از زیست شبانه، ضعف‌‌های اجرایی این طرح، بایدها و نبایدهای زیست شبانه و در نهایت تجربه جهانی مورد بررسی قرار گرفته است. ستون اصلی این مطالعه در بخش تجربیات جهانی، الگوی شهر سیدنی در استرالیا در اجرای زیست شبانه است که دو بعد جالب را نشان می‌دهد. در این شهر، دولت محلی(شهرداری) پیش از آنکه بازار گردشگری شبانه را راه‌اندازی کند، از عموم شهروندان یک نظرسنجی برای شناسایی نیازها و چالش‌های آنها انجام داده و مطابق با نتایج به دست آمده از این نظرسنجی، به مرحله عملیاتی گام نهاده است.
جامعه‌شناسان مشارکت‌کننده در انجام این مطالعه در یک تعریف مشخص زیست شبانه را، نوعی تداوم زندگی روزانه دانسته‌اند که می‌توان از ظرفیت آن برای گذران اوقات فراغت شهروندان در کلا‌ن‌شهرها و همچنین تقویت اقتصادی استفاده کرد. از نگاه آنها، زیست شبانه می‌تواند نقش عمده‌ای در شکل‌گیری تعاملات افراد داشته باشد به گونه‌ای که در نهایت سرمایه اجتماعی را افزایش دهد. از این رو معتقدند، زیست شبانه در الگوی جهانی یک پدیده با کارکرد چهارجانبه شامل اقتصادی، فراغتی، ایمنی و خدماتی است که دو کارکرد نخست نسبت به کارکردهای دیگر اهمیت بیشتری دارد.
در قالب کارکرد اقتصادی، کسب و کارهای کوچک شبانه علاوه بر گردهمایی افراد در کنار هم، به تقویت اقتصادی و اشتغال‌زایی کمک می‌کند، علاوه بر این فرصتی برای ساماندهی کسب و کارهای خرد و خانگی فراهم می‌شود و در نهایت بر اقتصاد شهری تاثیر می‌گذارد. در عین حال، از مهم‌ترین کارکردهای فراغتی این طرح برای شهروندان آن است که با قرارگیری در یک فضای آرام و امن می‌توانند همراه با استفاده از فضای رستوران، سایر فعالیت‌های فرهنگی همچون دیدن تئاترهای خیابانی، کنسرت و... را انجام دهند.
با این حال براساس یافته‌های آنها، در طراحی شهری تهران، اساسا تعریف مشخصی برای حیات شبانه وجود ندارد و فضاهای عمومی که قابلیت مدیریت برای ایجاد زیست شبانه با ویژگی استفاده برای تمامی گروه‌های سنی را داشته باشد؛ در طراحی شهری دیده نشده است. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد: در شهر تهران وضعیت به گونه‌ای است که بسیاری از پهنه‌های مرکزی که می‌تواند در مسیر گردشگری قرار بگیرد، پهنه‌هایی است که اصولا از فضای جریان کالا، ثروت، اطلاعات، جمعیت و پول دور افتاده است. فضاهایی که در عین داشتن یک هویت و ارزش تاریخی، عملا شب‌ها خالی از جمعیت هستند. اما نکته مهم آنکه ردپای اجرای زیست شبانه، از سال‌های گذشته در برگزاری اعیاد ملی، جشن‌ها و مناسبت‌های مذهبی در شهر و در میان شهروندان وجود داشته است.
کارشناسان شهری باتوجه به تجربه جهانی و ویژگی‌های شهر تهران دو «باید» برای اجرای زیست شبانه مطرح می‌کنند. اولین باید، خودرو زدایی از طرح زیست شبانه است. آنها معتقدند، خودرومحور بودن زیست شبانه آن را به اتومبیل‌گردی تقلیل می‌دهد و منجر به کاهش اصالت و ماهیت آن می‌شود و همچنین باعث محرومیت افراد فاقد خودرو از استفاده از این طرح می‌شود. یکی دیگر از الزامات اجرای این طرح از دیدگاه کارشناسان آن است که طرح زیست شبانه باید از دو ویژگی توامان فرهنگی-اقتصادی در جهت تقویت سرزندگی شهری برخوردار باشد. مطابق با نتایج این مطالعه در حال حاضر مجموعه‌ای از موانع ساختاری ناشی از نوع نگاه مدیران و نبود زیرساخت‌ها و عوامل فرهنگی و اقتصادی، اجرای طرح زیست شبانه را به حالت تعلیق درآورده است. در این مطالعه، علاوه بر ارائه یکسری هشدارها در قالب پیامدهای اجرای نادرست زیست شبانه، مجموعه‌ای از توصیه‌های سیاستی نیز به مدیران شهری اعلام شده است.
بررسی تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد در صورتی که اجرای گردشگری شبانه مطابق با ضوابط و چارچوب‌های مشخص پیش نرود، ممکن است پیامدهایی همچون ایجاد مزاحمت برای آرامش سایر شهروندان، رفتارهای ضداجتماعی همچون ریختن زباله‌ها در معابر، رواج آسیب‌های اجتماعی و... را داشته باشد اما در صورتی که بتواند در یک چارچوب مشخص پیش رود می‌تواند به شهر و شهروندان منافع زیادی برساند. به تعبیر دیگر اگر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری علمی و منطبق با اصول و قواعد صورت نگیرد می‌توان هر آن انتظار داشت پیامدهای پیش‌بینی نشده و کژکارکردهایی بروز پیدا کند. از این رو درحوزه سیاست‌گذاری به مدیران شهری، استانداری، نیروی انتظامی، نهادهای مدنی، وزارت فرهنگ و اتحادیه صنف رستوران‌ها که اجزای اصلی نهادهای سیاست‌گذاری در این حوزه شناخته شده‌اند، هفت توصیه شده است. اول آنکه از بالا سیاستی را تدوین کنند که مورد اجماع و پذیرش گروه کثیری از جامعه قرار گیرد و حوزه اجرایی را به بخش خصوصی بسپارد. دوم آنکه تا زمانی که زیرساخت‌های اجرایی فراهم نشده به اجرایی کردن این طرح روی نیاورند. توصیه دیگر آن است که مناطقی را که پتانسیل زیست شبانه دارند شناسایی و در عین حال به کاربری مناطق مختلف و تفکیک مناطق مسکونی از تفریحی توجه کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد مناطقی از شهر تهران که بافت غالب آنها اداری است به‌عنوان مناطق دارای ظرفیت برای اجرای زیست شبانه شناخته می‌شوند. ایجاد امنیت برای شهروندان و محدوده‌های شهری، الگوسازی زندگی شبانه از طریق محصولات فرهنگی، افزایش ساعات کار اصناف حداقل به‌صورت مناسبتی یا تعطیلات آخر هفته و تلاش برای از بین بردن فضاهای بی‌دفاع شهری از دیگر توصیه‌های سیاستی به مدیران شهری برای اجرای این طرح شناخته شده است.
در واقع به مدیران شهری توصیه شده است که پیش از اجرای طرح زیست شبانه، ابتدا چهار محور شامل امکانات موردنیاز، مکان‌یابی اجرای طرح، رویدادسنجی و تقویم‌سنجی و همچنین تامین امنیت محدوده‌های اجرای طرح را مورد توجه قرار دهند. به گفته کارشناسان می‌توان از پنج مسیر نظارت‌ها را برای رفع موانع ساختاری افزایش داد. استفاده از نیروی انتظامی و حتی حضور نامحسوس پلیس، افزایش نور،نصب دوربین، تعیین زون‌هایی برای تردد یا حضور و منع حضور برخی افراد (به‌طور مثال ویژه بانوان) و نظارت بر بخش خصوصی و نهادهای مردمی که قرار است در قالب این طرح فعالیت داشته باشند از مهم‌ترین راهکارهای شناخته شده برای افزایش نظارت‌ها است. بررسی تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد افزایش نور در محلات اجرای زیست شبانه، یکی از ساده‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش‌های افزایش نظارت در این نقاط است.
در این بین، تجربه شهر سیدنی در استرالیا جالب توجه است. در این شهر، شیوه مواجهه سیاست‌گذاری با رجوع به آرای مردمی برای سنجش نیازها و مشکلات بوده است. در این شهر ابتدا نیازهای اصلی ذی‌نفعان در زیست شبانه شناسایی شد. براساس این نظرسنجی حمل و نقل بهتر، تنوع بخشی به فعالیت‌های شبانه، بهبود وضعیت صدور مجوزها، افزایش خطوط دوچرخه‌سواری، افزایش ناوگان تاکسیرانی، ایجاد امنیت از طریق رفع اشکال سیستم‌های روشنایی در محله‌های دچار شب‌مردگی، نیاز به گسترش خدمات عمومی همچون افزایش تعداد سرویس‌های بهداشتی، گردآوری زباله و ساخت اپلیکیشن‌های اطلاع‌رسانی از جمله مهم‌ترین نیازهای شهروندان سیدنی عنوان شده و برای رفع این نیازها، مدیریت شهری چهار راهکار متصل بودن شبکه ارتباطی میان مراکز زیست شبانه و ساکنان شهری، متنوع بودن خدمات ارائه شده، ایجاد محیط‌های مناسب به جهت دعوت از شهروندان و پاسخگو بودن جهت رفع مقررات دست وپاگیر برای بروز خلاقیت را در پیش گرفته است.
