چالش‌های نوظهور امنیتی در خاورمیانه

به گزارش ایرنا نخستین کنفرانس امنیتی تهران با هدف بررسی چالش ها و فرصت های پیش روی نظم امنیتی منطقه ای غرب آسیا، روز یکشنبه 21 آذر در سالن اجلاس سران، با حضور شماری از مقام های عالی رتبه کشوری و لشگری و صاحبنظران برجسته برگزار شد. در ذیل این کنفرانس 6 نشست تخصصی با حضور چهره های دانشگاهی و پژوهشگران برگزار شد و آنها به ارایه بحث های راهبردی درباره مسائل پیش روی برقراری امنیت در منطقه غرب آسیا پرداختند.

یکی از این نشست ها با عنوان «چالش ها و فرصت های منطقه ای و تاثیر مسائل نوظهور بر نظم امنیتی منطقه ای در غرب آسیا» با حضور استادان برجسته دانشگاه های کشور از جمله «عبدالامیر نبوی»، «داود فیاضی»، «داود زندی»، «مهدی عابدی»، «محمود رضا گلشن پژوه» و «سید اصغر کیوان حسینی» در یکی از سالن های جانبی محل اجلاس دایر شد.

بخش هایی از مهم ترین مباحث مطرح شده در این نشست، به شرح زیر است؛

چالش های دولت ملی و تداوم ناآرامی ها در جهان عرب

با توجه وضعیت نابسامان در بیشتر کشورهای عربی خاورمیانه، یکی از نگرانی های امنیتی مطرح شده، خطر تجزیه و مرگ دولت های ملی در منطقه است. نبوی با اشاره به اوضاع ناآرام منطقه تصریح کرد بالا گرفتن ستیز و درگیری در پی ناکامی مطالبات تحول خواهانه در اغلب کشورهای خاورمیانه عربی پس از 2011، منجر به جنگ داخلی در برخی موارد شده و این وضعیت احتمال بازتعریف مرزهای سیاسی و تجزیه کشورهایی چون سوریه، عراق، لیبی و یمن را مطرح کرده است.

وی در ادامه گفت که انگاره مرگ دولت ملی البته موضوعی اغراق آمیز است و هراس دیگر کشورهای منطقه از سرایت وضعیت رو به تجزیه و همچنین هویت عربی تقویت شده طی این سال ها، 2 عامل مغایر با روند مرگ دولت ملی به شمار می رود.

امنیت زیست محیطی غرب آسیا: روندها و چالش ها

امروز مسائل زیست محیطی در جهان و در کشورهای منطقه از اهمیت راهبردی برخوردار شده است. فیاضی با توجه به پیامدهای گسترده و اجتناب ناپذیر این چالش های زیست محیطی گفت که این مسائل از موضوعی درجه دوم و تزیینی به موضوعی اساسی تبدیل شده است.

فیاضی در ادامه گفت که پیامدها، چالش ها و تحولات زیست محیطی بدون مرز خواهد بود، از این رو نیازمند نگاهی آینده پژوهانه و راهبردی به حوزه مسائل امنیت ملی در حوزه زیست محیطی خواهیم بود.

دورنمای بحران داخلی عراق و تاثیر آن بر نظم منطقه ای

پرواضح است که وضعیت عراق بر آینده نظم امنیتی غرب آسیا و شمال آفریقا تاثیر بسیاری دارد. زندی با بررسی اهمیت بررسی اوضاع عراق در پیوند با بحران سوریه، سه سناریو را برای آینده عراق پیش بینی کرد و به بررسی هر کدام و عوامل سدکننده آنها پرداخت.

زندی از میان سه سناریوی «تداوم نیمه فدرالی و نیمه بسیط»، «فدرالی» و «تجزیه» بهترین سناریو برای عراق فعلی را همان سناریو نخست دانست و گفت تداوم وضعیت کنونی در عراق ضامن شکست داعش، زمینه ساز برقراری امنیت برای کشورهای منطقه و همچنین امنیت جهانی است.

فراط گرایی مذهبی و نظم منطقه ای غرب آسیا

غرب آسیا روزهای پرتنشی را می گذراند. با این حال عابدی معتقد است که وجود دولت های اقتدارگرا و دیکتاتوری هایی با ثبات نسبی در این منطقه، دست کم ساختار امنیتی دولت محور و مبتنی بر موازنه هراس را به منزله بخشی از سرشت و طبیعت این منطقه بر آن مستولی ساخته بوده است.

در این پیوند، پیدایش تروریسم مذهبی، افراط گرایی و به ویژه رواج آن در قالب گروه های وابسته به القاعده و طالبان و اخیرا داعش، به تدریج نظم وستفالیایی دولت محور را کمرنگ ساخته است.

عابدی در ادامه گفت منافع دولت های متعارض در منطقه ایجاب کرد که در دوره هایی و به فراخور نوع این سازمان های تروریستی، اندیشه توسعه طلبانه این دولت ها موجب جذب مقطعی و مستمر برخی از این سازمان های تروریستی شود.

وی در انتها خروج از نظم رئالیستی دولت محور و به کارگیری سازمان های تروریستی افراط گرای مذهبی را موجب بروز تنش های امنیتی میان دولت های منطقه و آنارشیک شدن بیش از پیش ساختار غرب آسیا دانست.

نگاهی به چالش های حقوق بشری منطقه

در سال های پس از جنگ جهانی دوم، مفهوم حقوق بشر در پاسخ به مطالبات و توجهات اجتماعی و سیاسی معاصر، عرصه بسیار گسترده ای را به خود اختصاص داد. اگرچه مفهوم حقوق بشر و احترام به شئون انسان ها از دیرباز مطرح و در زمره آموزه های ادیان و اصول اخلاقی بوده است اما اقبال عمومی به آن و تلاش در جهت حمایت از آن در دهه های اخیر چندین برابر شده است.

گلشن پژوه با تاکید بر اهمیت این موضوع، گسترش حوزه حقوق بشر و توجه روزافزون به این مساله را به دلیل رشد آگاهی های اجتماعی و ابزارهای ارتباطی دانست و با مطالعه موردی وضعیت حقوق بشر در کشورهای عربستان، بحرین، قطر، امارات و کویت، نتیجه گرفت که این روند بخصوص در 2 کشور عربستان و بحرین هر روز وخیم تر می شود.

از دید این کارشناس، با توجه به وجود روندهای ضدحقوق بشری در برخی کشورهای منطقه و ادامه آن می توان سرکوب مطالبات حقوق بشری را از جمله چالش های امنیتی پیش رو در غرب آسیا برشمرد.

بازیگران منطقه ای و ماتریس حرکت امنیتی

کیوان حسینی در پیوند با موضوع افراط گرایی مذهبی با اشاره به نقش داعش در به وجود آمدن روندها و مناسبات جدید در منطقه، به نوسان های حرکتی بازیگران مختلف در بحران های غرب آسیا اشاره کرد.

به گفته وی با بررسی موردی سه کشور ایران، ترکیه و عربستان به این نتیجه می رسیم که در سه مقطع ظهور، قدرت یابی و افول داعش این کشورها دارای ماتریس حرکتی بودند. البته ایران در این میان کوشید تا اهداف ضدتروریستی خود را در جهت تعمیق ثبات آفرینی در منطقه پیش ببرد و از طریق بسیج منابع نرم و سخت، ملاحظات امنیتی مطلوب را در عمق استراتژیکی نوآورانه ای دست کم در سوریه و عراق تامین کند. به عقیده کیوان حسینی عربستان بازنده روندهای منطقه ای بوده است و نقش ترکیه نیز در دوران پساکودتا به مراتب عقلانی تر از دوران پیش از کودتا است.