مهندس بازرگان چگونه نخست وزیر شد؟
به گزارش شرق، روزنامه اطلاعات خبر از تشکیل جلسه‌ای در اقامتگاه امام با حضور مهندس بازرگان و دکتر سحابی داد. خبری که اواخر شب ١٥ بهمن، به اطلاع خبرنگار رسیده بود و برای همین به چاپ آن روز نرسیده بود. یادمان نرود آن سال‌ها، اطلاعات و کیهان روزنامه‌های عصر بودند. اطلاعات نوشته بود با نزدیکان امام تماس برقرار شده تا از مسائل بحث‌شده در آن جلسه، آگاهی حاصل شود.
روزنامه اطلاعات به نقل از یکی از نزدیکان امام که نامش برده نشده بود، نوشت: «گفته شده امام از اعلام اسامی تعیین‌شده برای شرکت در شورای انقلاب کشور خودداری کرده است». آسوشیتدپرس هم نوشته بود امام قرار بوده در یک مصاحبه مطبوعاتی، عصر امروز (شانزدهم بهمن) اسامی شورا و رئیس دولت را مشخص و اعلام کند؛ چه این مصاحبه انجام شود و چه به تعویق بیفتد از هم‌اکنون مشخص است مهندس بازرگان در دولت انقلاب مهم‌ترین نقش را خواهد داشت.
استناد روزنامه اطلاعات به شخص بازرگان این بود: «رهبر نهضت آزادی بعد از آمدن بختیار، تلاش‌های زیادی برای ایجاد کانال بین امام و دولت و برخی محافل نظامی آغاز کرد و به گفته آگاهان، لحن ملایم امام در مصاحبه مطبوعاتی شنبه صبح، بی‌ارتباط با تلاش‌های بازرگان نبوده است». اطلاعات نوشته بود: «در محافل نزدیک به نهضت آزادی هم شایع شده چون تشکیل کابینه موقت انقلاب به‌جای دولت فعلی، بدون موافقت ارتش و بختیار نمی‌تواند صورت گیرد، تلاش‌هایی در جریان است که این کابینه به عنوان یک راه‌حل مسالمت‌آمیز برای ایجاد زمینه‌های لازم برای رفراندوم به دولت و ارتش قبولانده شود و تردیدی نیست که مذاکرات جداگانه با بازرگان در ٧٢ ساعت گذشته و با امام و مقامات ارتش و نخست‌وزیر، هنوز به پایان نرسیده است».
گزارشگر اطلاعات از آنجا چنین نتیجه‌ای را گرفته بود که تا آن زمان، نه تغییری در مواضع ارتش حاصل شده بود و نه بختیار؛ تا‌جایی‌که بختیار پیش از این به خبرنگار اطلاعات گفته بود برای همکاری احتمالی با افرادی که از سوی امام معرفی می‌شوند، با ترمیم کلی کابینه با این شخصیت‌ها به طور رسمی همکاری می‌کند و این راه‌حل هم از سوی امام رد شده بود. اطلاعات در ادامه، خبر از ملاقاتی می‌دهد که قرار بوده عصر همان روز بین بختیار و بازرگان صورت بگیرد و آخرین نتایج مذاکرات بازرگان با امام و مشاوران نزدیکش به اطلاع بختیار برسد. پیش‌بینی اطلاعات این بود که احتمالا، بختیار راه‌حل تازه‌ای برای یک توافق ارائه خواهد کرد.
اطلاعات به نقل از پاری ماچ، بازرگان را «چریک پیر» توصیف کرده بود که از ١٦سالگی علیه فاشیسم و استعمار در فراسوی مرزهای وطنش و داخل خاک ایران علیه جبر حاکم، مبارزه کرده بود.
برخلاف نوشته روزنامه اطلاعات، در برخی منابع خبری، تاریخ جلسه‌ای که با حضور اعضای شورای انقلاب اسلامی در اقامتگاه آیت‌الله خمینی در دبستان علوی شماره ۲ برگزار شد و مهدی بازرگان به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت تعیین شد، ١٤ بهمن ذکر شده است؛ اما آنچه همه بر آن متفق‌اند، این است که حکم نخست‌وزیری بازرگان در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ مصادف با ششم ربیع‌الاول ۱۳۹۹ ابلاغ و در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ در آمفی‌تئاتر مدرسه علوی به او اعطا شد.
در مراسم اعطای حکم که با حضور جمع زیادی از خبرنگاران داخلی و خارجی با سخنان امام آغاز شد، امام در بخشی از سخنان خود تأکید کرد انتخاب مهندس بازرگان به پیشنهاد و نظر شورای انقلاب بوده است: «ایشان وزرای خود را تعیین می‌کنند و به ما معرفی می‌کنند تا شورای انقلاب ما که پیشنهادش و نظرش این بود که ایشان رئیس دولت باشد، وزرای‌شان را بررسی می‌کنند و ان‌شاءالله مسائل به طور سهل و خوبی انجام بگیرد». امام، بختیار را از مخالفت با دولت موقت بر حذر داشت و به او اخطار کرد تا با دولت موقت مخالفتی نکند.
در آن جلسه، یکی از خبرنگاران از امام سؤال کرد: «حضرت آیت‌الله فرموده‌اید کسانی که این دولت را نپذیرند، اطاعت نکنند، تنبه می‌دهم که آنها مجازات سخت خواهند شد. اگر ارتش نپذیرند، چه پیش‌بینی می‌کنید و چه خواهید کرد». پاسخ امام این بود: «ارتش چنین عملی را نخواهد کرد و اگر چنان‌چه بکند، اولا از طرف خدا مجازات خواهد شد و ثانیا در مواقع مقتضی، جزائی را که قانون اسلام تعیین کرده است، اجرا می‌کنیم و از حالا هم اگر خدای‌نخواسته چنین کردند، اعلام می‌کنیم». خبرنگار دیگری سؤال کرد: «حضرت آیت‌الله... با توجه به تماس نزدیکی که با آقای مهندس بازرگان و... داشتند و همچنین با آقای بختیار، بختیار چه موضعی در برابر اعلام این جمهوری اسلامی خواهد داشت یا دارد و همچنین چه عکس‌العمل یا موضعی در برابر این امر خواهد داشت یا دارد». امام باز پاسخ داد: «اگر هر دو عاقل باشند و علاقه به مملکت داشته باشند، باید مصلح باشند و اگر خائن باشند و بخواهند به مملکت خیانت بکنند، این امرش با خودشان نیست». سؤال بعدی این بود: «آیا به نظر حضرت‌عالی، قانون اساسی ١٩٠٦ غیرقانونی است یا اینکه، این قانون اساسی ١٩٠٦ می‌تواند چارچوبی باشد برای دوره انتقالی». باز پاسخ امام این بود: «این قانون غیر از بسیاری از موادش که به زور در او وارد شده است، تا ملت رأی برخلاف نداده است، به قوت خودش باقی است». پس از پایان سخنان امام، حجت‌الاسلام هاشمی‌رفسنجانی متن فرمان نخست‌وزیری بازرگان را قرائت کرد. در این پیام آمده بود: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، جناب‌عالی را بدون درنظرگرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت می‌نمایم».
مهندس بازرگان پس از حمد الهی، از امام و مردم سپاسگزاری کرد و مسئولیت خویش را عظیم‌ترین وظیفه‌ای دانست که در ٧٢ سال عمر مشروطه به کسی داده شده است. پس از سخنان بازرگان، بار دیگر امام رشته سخن را به دست گرفت و از مردم خواستند با انجام تظاهرات، نظر خود را درباره دولت بازرگان اعلام کنند؛ سپس امام به سه سؤال خبرنگاران درباره موضع‌گیری ارتش و بختیار و قانون اساسی مشروطه پاسخ داد. از صبح سه‌شنبه، ١٧ بهمن‌ماه، بازرگان به محل کمیته استقبال از امام خمینی، نقل‌مکان کرد و تا شب با انتقال وسایل ضروری زندگی از منزل خود به مدرسه علوی عملا در آن دو مکان استقرار یافت.
در حکم نخست‌وزیری بازرگان آمده بود: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که در اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابق‌تان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جناب‌عالی را بدون درنظرگرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت می‌نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید».
کیهان از اطلاعات در انتشار خبر انتصاب بازرگان به ریاست دولت موقت عقب‌تر بود. ١٤ بهمن به نقل از امام نوشت که دولت را به‌زودی معرفی خواهم کرد. ١٥ بهمن به نقل از بختیار تیتر زد که به آیت‌الله خمینی اجازه تشکیل دولت موقت را نمی‌دهم و ١٦ بهمن باز تیتر زد که امام رئیس دولت موقت را امروز حتما معرفی می‌کند. ١٧ بهمن‌ماه هم تیتر کیهان اعلام برنامه‌های دولت بازرگان بود؛ از‌جمله برگزاری همه‌پرسی درباره تغییر رژیم، انتخابات مجلس مؤسسان و انجام انتخابات مجلس. بازرگان گفته بود که از تهدید و دستگیری نمی‌ترسم و اگر دستگیر شود، ممنون هم خواهد شد؛ چون راحت می‌شود. جمله معروف او که تیتر روزنامه کیهان شده بود، این بود: «کابینه من سایه خیال نیست، خیلی هم جدی است».
کیهان همان روز گمانه‌زنی کرده بود که احتمالا چه کسانی عضو کابینه بازرگان خواهند بود. از علی‌اصغر حاج‌سیدجوادی، رضا شایان، فریدون جم، ابراهیم یزدی، یدالله سحابی و حسن نزیه به‌عنوان اعضای احتمالی شورای انقلاب نام برده بود.همان روز نوشته شد که بازرگان موقتا از رهبری نهضت کنار خواهد رفت. درباره علت کناره‌گیری بازرگان آمده بود که علت این تصمیم این است که بازرگان نه به علت یک فرد حزبی بلکه به‌عنوان یک فرد سیاسی مستقل کابینه خود را تشکیل خواهد داد تا فرصت رسیدگی به شغل تازه‌اش را داشته باشد. در خبری آمده بود که حزب ملت ایران هم همان روز جلسه‌ای داشته و درباره شرکت فروهر در کابینه بازرگان صحبت شده است.
اطلاعات برای اینکه ثابت کند خبر انتصاب بازرگان را او زودتر از کیهان و بعضا رسانه‌های خارجی منتشر کرده است، ١٧ بهمن‌ماه لازم دید یادآوری کند که: «از بعد از ظهر گذشته که اطلاعات به‌عنوان اولین رسانه گروهی اعلام کرد که بازرگان نخست‌وزیر شده. اجتماعات گوناگونی برپا شده است و با توجه به اینکه مصاحبه امام و مفاد آن اعلام نشده بود؛ اما زمانی که متن مصاحبه از طرف رسانه‌های دیگر جهان اعلام شد، خبر اطلاعات مورد تأیید قرار گرفت».
انتصاب بازرگان به ریاست دولت موقت نشان می‌داد که رایزنی‌ها با بختیار بی‌نتیجه بوده است و طبیعتا باید انتظار واکنش بختیار را داشت. بختیار همان روز گفت که دولت موقت را تا شوخی است، می‌پذیرم. این را روزنامه کیهان بازنشر کرده بود؛ با‌این‌حال جوّ انقلابی به نفع بازرگان بود تا بختیار. اصناف، اتحادیه‌ها و سازمان‌ها و ادارات دولتی یک‌به‌یک در حمایت از بازرگان اعلامیه و بیانیه صادر می‌کردند. دولتی که بختیار مدعی ریاست آن بود، عملا نه تحت مدیریت او بود و نه از او حرف‌شنوی داشت.
همان روزها شهرها محل راهپیمایی و تظاهرات مردم در حمایت از بازرگان بود. اطلاعات ١٧ بهمن تیتر زد «تظاهرات عظیم به پشتیبانی از بازرگان». کیهان هم همان روز نوشت که اطراف اقامتگاه امام همه شعار می‌دادند، «بازرگان بازرگان حکومتت مبارک»، «مهندس بازرگان نخست‌وزیر ایران»، «بازرگان بازرگان مجری حکم قرآن». «سلام بر بازرگان رهبر آزادگان» کیهان نوشت که گروه‌های زیادی از مردم بعد از اعلام فرمان امام برای بازرگان به سوی محل اقامت او حرکت کردند و هم‌زمان خیابان‌های اطراف بهارستان پیش از ورود بختیار به مجلس بسته شد و یک مأمور از مردم حاضر در میدان بهارستان درخواست کرد که شعار ندهند. کیهان ١٩ بهمن‌ماه هم باز نوشت که میلیون‌ها نفر به بازرگان بله گفتند و عکس‌های راهپیمایی‌های سراسر کشور را هم منتشر کرد.
نکته جالب این بود که همان روزها علی‌اصغر حاج‌سیدجوادی هم به خاطر انتشار مقاله‌ای علیه ارتش در اطلاعات، بازداشت شده بود. روزنامه اطلاعات در صفحه دوِ خود تظاهرات در حمایت از بازرگان را پوشش داده بود و در صفحه سه هم تظاهرات در اعتراض به دستگیری حاج‌سیدجوادی را.
