موازنه های برد و باخت در بحران / وزن کشی متحدان قطر و عربستان

سرویس جهان مشرق - با وجود گذشت دو هفته از آغاز بحران خلیج فارس بین کشورهای قطر با عربستان سعودی و امارات و بحرین و تعداد دیگری از کشورهای عربی، تا این لحظه طرفین منازعه از خود آمادگی برای امتیاز دادن به طرف مقابل نشان نداده اند. دوحه در این رابطه آمادگی خود را برای آغاز گفتگوهای دیپلماتیک اعلام کرده‌ ، اما ابراز داشته که از مبانی و منافع خود کوتاه نخواهد آمد. این در حالی است که در طرف مقابل، عربستان چندین شرط برای از سر گیری روابط تعیین کرده که بسیاری از کارشناسان آن را غیر قابل تحقق می دانند.

دوحه تحرکات دیپلماتیک گسترده‌ای را در عرصه اروپایی از طریق محمد بن عبدالرحمان وزیر خارجه خود انجام داده است. مقامات این کشور در همین رابطه به آلمان و روسیه و انگلیس و فرانسه و ایتالیا سفر کرده اند. قطر سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در اروپا دارد و به نظر می‌رسد در پی تکرار مواضع دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا مبنی بر دعوت از قطر به توقف حمایت از تروریسم ، انجام این سفر دوره ای را می توان هشداری برای آمریکا مبنی بر اقدامات جدی قطر در جهت تهدید منافع اقتصادی این کشورها در خاک قطر ارزیابی کرد.   

در همین رابطه وزیر خارجه قطر در سخنانی در کنفرانس مطبوعاتی پاریس با اشاره به اینکه میانجیگری کویت در زمینه بحران بوجود آمده همچنان ادامه دارد، به صورت تلویحی از عدم آمادگی قطر برای دست برداشتن از حمایت گروه اخوان المسلمین و جنبش حماس خبر داد که به عنوان یکی از پیش‌شرط‌های عربستان برای عادی سازی روابط با دوحه مطرح شده است. وی در این رابطه گفت  که قطر با دولت ها تعامل می کند و اگر اخوانی ها در حاکمیت باشند، با آن ها نیز تعامل می کنیم. وی افزود: ما از حماس حمایت نمی کنیم، بلکه بر اساس راهکارهای واضح و مشخص از مردم غزه حمایت می‌کنیم. ما در گذشته دفتر سیاسی حماس را در خاک خود داشتیم و الان این دفتر در داخل فلسطین است. این جنبش یک جنبش مقاومت است و ما با مانند سایر گروه‌های دیگر تعامل می‌کنیم. 

در راستای ادامه تحرکات دیپلماتیک قطر با کشورهای اروپایی ، تمیم بن حمد امیر قطر با امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه تماس تلفنی داشت. این در حالی است که گفته می‌شود وزیر خارجه انگلیس نیز قرار است دیدار هایی را با تعدادی از همتایان خود در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس برای بررسی این بحران انجام دهد. بوریس جانسون در این زمینه نسبت به اقدامات شدید عربستان و امارات و مصر و بحرین بر ضد شریک مهم خود ابراز نگرانی کرده است. همچنین علی العمادی وزیر امور مالی قطر نیز به همراه پیر کرلو بادوان وزیر اقتصاد و امور مالی ایتالیا بیانیه مشترکی صادر کرده و بر ضرورت همکاری‌های اقتصادی و مالی دوجانبه تأکید کردند.

موازنه های برد و باخت در بحران

یکی از مهم‌ترین نشانه‌های شکست سعودی ها در محاصره اعمال شده بر ضد قطر این است که این کشور از طریق تدارک جایگزین‌های قوی برای تأمین مایحتاج مورد نیاز خود موفق شد شوک اولیه ناشی از این هجمه را مهار کرده و آن را دچار فرسایش کند. به گونه ای که بعد از بحران اولیه و حمله مردم برای خرید مایحتاج ضروری، لوازم مورد نیاز برای فروشگاه‌ها و مراکز تجاری این کشور تامین شد و پرواز هواپیماها از فرودگاه قطر نیز به استثنای پروازهای متوقف شده به مقصد کشورهای عربی تحریم کننده مانند گذشته انجام می شود.

عربستان این نکته را فراموش کرده بود که ایجاد بحران با قطر با موارد مشابه در یمن یا عراق و سوریه متفاوت است. قطر کشوری ثروتمند است که بسیاری از کشورهای اروپایی و صنایع آنها چشم به سرمایه گذاری در این کشور بویژه در منابع انرژی آن دارند . به همین علت بود که وزیر امور مالی قطر گفت که اگر ما یک دلار ببازیم، آنها [مخالفان و تحریم کنندگان قطر] نیز یک دلار خواهند باخت.

با توجه به تحرکات دیپلماتیک صورت گرفته از سوی دوحه و تلاش‌های این کشور برای تأمین مایحتاج مورد نیاز مردم خود از طریق عقد قراردادهای تجاری با ایران و ترکیه به نظر می‌رسد قطر تمایلی برای تسلیم شدن در برابر شرایط عربستان و متحدانش ندارد. طبعا این موضوع کار را برای ریاض مشکل خواهد کرد.

نگاهی به کشورهای حامی عربستان در بحران کنونی نشان می‌دهد که اکثریت قریب به‌ اتفاق آنها وزنه ای منطقه ای برای خود ندارند و بنا به عوامل و وابستگی های اقتصادی و امنیتی به عربستان مجبور به حضور در کنار این کشور هستند. هجمه کشورهای اندک مورد نظر را پیش از این در بحران قطع روابط عربستان با جمهوری اسلامی ایران نیز مشاهده کرده ایم. شاید بتوان گفت امارات قوی ترین قدرت منطقه ای است که در این بحران در کنار عربستان قرار دارد و البته خود نیز انگیزه‌های زیادی برای دشمنی با قطر و به انزوا کشیدن این کشور دارد، مصر گرچه تا چندی پیش، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین کشورهای عربی منطقه به شمار می‌رفت ، اما امضای معاهده سازش با رژیم صهیونیستی و ناآرامی‌های به وجود آمده پس از سقوط حسنی مبارک ، نقش منطقه‌ای این کشور را کم‌رنگ‌تر کرده و اقتصاد نابسامان این کشور را به دلارهای نفتی عربستان وابسته‌تر کرده است. رژیم حاکم بر بحرین موجودیت نامشروع خود در سایه خشم گسترده مردم از رژیم آل خلیفه را مدیون ریاض است و وزنه منطقه ای برخی کشورهای دیگر نظیر جزایر مارشال یا دولت مستعفی یمن در ریاض یا لیبی، یمن، مالدیو، سنگال، موریتانی، چاد، کومور، نیجر و گابن و میزان وابستگی آنها به عربستان نیز واضح است.  

عربستان گرچه با این اقدام به دنبال منزوی کردن قطر در جهان عرب و اسلام بود، اما بیشتر خود را در عرصه منطقه منزوی و رسوا کرد. کشوری که در آستانه حضور دونالد ترامپ در این کشور مدعی فرماندهی ائتلاف نظامی ضد تروریسم با حضور 41 کشور اسلامی منطقه است، الان به جایی رسیده که برای تأیید سیاست‌های خود دست به دامن جزایر مارشال یا دولت مستعفی علی عبدالله صالح در ریاض یا چاد و کومور می شود. به نظر می رسد بسیاری از کشورهای منطقه منافع خود را در سیاست های احساسی و افراطی رژیم جوانان بلند پرواز سعودی نمی بینند و سعی دارند هر چه بیشتر خود را از این سیاست ها بی طرف نگه دارند.

موضوع دیگر منافع تجاری و سیاسی بزرگ‌ترین دشمن عربستان در منطقه یعنی ایران در نتیجه این محاصره است. بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند که این بحران قطر را در آغوش ایران قرار داد. روزنامه القبس کویت در شماره روز یکشنبه خود نوشت ایران از فرصت تحریم های اقتصادی اعمال شده علیه قطر از سوی عربستان و تعدادی از همپیماناش در حوزه جنوبی خلیج فارس به نحو احسن استفاده کرده و صادرات خود را به دوحه افزایش داده است.

از سوی دیگر درگیری میان قطر و عربستان ممکن است به تخاصم و مبارزه نظامی میان گروه‌های تروریستی حامی هر یک از این دو کشور شده و به این ترتیب برگه های میدانی عرصه نظامی سوریه و یمن بیش از پیش متمایل به سمت محور مقاومت شود. بر اساس این سناریو واگرایی میان گروه‌های مخالف دولت در سوریه و جریان های حامی متجاوزان به یمن باعث پیشروی های بیشتر آن ها در عرصه معادلات داخلی خواده بود.

علاوه بر اینها گرچه تلاش‌ها برای میانجیگری در جهت حل و فصل سیاسی این بحران ادامه دارد، از سوی دیگر منافع کشورهایی نظیر آمریکا در قطر و حمایت پاکستان و ترکیه از این کشور باعث می شود ریاض چراغ سبز اجرای تهدیدات خود بر ضد دوحه را پیدا نکند.

علاوه بر اینکه پیچیده شدن بیشتر اوضاع منطقه به نفع هیچ کشوری از جمله عربستان نیست که در باتلاق یمن و بحرین و سوریه غرق است. بنابراین ریاض بر خلاف برخی تهدیدات و گمانه زنی ها راهی به اجرای گزینه حمله نظامی بر ضد قطر ندارد، اما در نهایت حل و فصل سیاسی این مشکل نیز به ضرر ریاض خواهد بود، چرا که اهدافی که در شروط ده گانه این کشور ترسیم شده، چیزی نیست که قطر بخواهد با آن کنار بیاید و ریاض مجبور خواهد بود از تعدادی از این شرایط عقب نشینی کند. علاوه بر اینکه برخی از این شرایط از جمله روابط با ایران تناقض گسترده با ماهیت روابط بین المللی منطقه دارد.

واقعیت این است که از میان کشورهای عربی مطرح در منطقه تنها عربستان است که روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرده و به عنوان مثال امارات که شرط قطع روابط با ایران در چارچوب ائتلاف این کشور با عربستان مطرح شده، یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایران به شمار می رود. به این ترتیب عربستان نه قادر به اجرای تهدیدات خود در جنگ بر ضد قطر خواهد بود و نه می تواند برون‌رفتی آبرومندانه در روند حل و فصل سیاسی بحران برای خود دست و پا کند.