آیا برجام منهای آمریکا شدنی است؟
به گزارش روزنامه آفتاب یزد «اردیبشهت ماه 92 بود. دم دمای انتخابات. دانشگاه شریف. حسن روحانی آن روز یک جمله گفت که هنوز بعد از گذشت بیش از چهار سال همه به یاد دارند. هم راستی‌ها، هم چپی‌ها. روحانی که برای ریاست‌جمهور شدن چالش بزرگی به نام مسئله هسته‌ای و مذاکرات آن را در پیش‌روی خود می‌دید، گفت: «مذاکره با آمریکا راحت‌تر از مذاکره با اروپاست. بسیاری از اروپایی‌ها آقا اجازه می‌خواهند اما آمریکایی‌ها به قول معروف کدخدا هستند. پس اگر با کدخدا ببندیم راحت‌تر هستیم تا این که به سراغ یک مقام پایین‌تر برویم.»
همان کدخدا گفتن حسن روحانی بهانه‌ای بود برای آن که جناح محافظه‌کار سوژه دستش بگیرد و رئیس تدبیر و امید را تا به امروز بزک کننده آمریکایی بداند اما حقوقدان عرصه سیاست ایران، خود بهتر از هر کسی می‌دانست که وقتی به کدخدا اشاره می‌کند، نه به معنای اهمیت دادن بیش از اندازه ایران به آمریکاست، بلکه این مفهوم را می‌رساند که در ساختار جهانی نمی‌توان غرب را نادیده بگیرد. استقرار هژمونی ایالات متحده بر غرب آشکار بود و شاید برای همین هم مذاکرات برجام به صورت جدی از دست در دست گذاشتن ظریف و جان کری (وزیر وقت آمریکا ) کلید خورد. سرانجام برجام در دولت اوباما و با راضی‌شدن آمریکا به ثمر نشست. اما روی کار آمدن دولت ترامپ خیلی چیزها را تحت‌الشعاع خود قرارداد. ترامپ با جهت‌گیری‌های سیاسی که حتی با بافت متن سیاست در آمریکا در تعارض است و از درون پیوندی بی‌معنا با مفاهیم مدرن و دموکراتیک آمریکا دارد، نشان داد تنها به دنبال سلطه با خلق پارادایم آشوب است.
لغو تعهدات قبلی از سوی ترامپ نشانی از خطر برای برجام
اگر چه زمانی که ترامپ از پاره کردن برجام سخن راند، همه از گزافه‌گویی او حرف زدند و این که او چنین امری را عملی نمی‌کند اما اقداماتی مثل پافشاری بر قانون ضد مهاجرتی آمریکا و امضای آن و درگیری و ایستادگی در برابر قضات این کشور بر به کرسی نشاندن حرفش، خروج آمریکا از معاهده پاریس علیرغم مخالفت‌های جهانی و در حالی که در راستای مسائل زیست‌محیطی 195 کشور به توافق پاریس پیوسته بودند، یا لغو قانون داکا - که به کودکان مهاجر غیر قانونی اجازه ادامه کار و تحصیل در این کشور را می‌داد - عزم ترامپ را در عملی کردن حتی لغو یک‌طرفه برجام را هم نشان می‌دهد. نکته‌ای که می‌تواند دلیلی بر مصاحبه‌های اخیر دو مرد شماره اول توافقات هسته‌ای ایران درباره طرح تداوم برجام بدون آمریکا باشد. محمدجواد ظریف اخیرا درباره احتمال خروج آمریکا از برجام گفته است.
او به بررسی سناریو‌های خروج «احتمالی» آمریکا از برجام پرداخته و تاکید کرده که عکس‌العمل ایران در برابر این اقدام «بستگی به رفتار اروپایی‌ها» دارد. ظریف در این باره گفت: «فعلا اروپایی‌ها تاکید دارند که در هر شرایطی - حتی در صورت خروج آمریکا - برجام را اجرا خواهند کرد.» رئیس دستگاه دیپلماسی با تشریح دو واکنش متفاوت اروپا به تحریم ایران توسط آمریکا در دهه ۷۰ و دهه ۸۰ شمسی افزوده است: «اروپا الزاما مجبور نیست بین رابطه با ایران و رابطه با آمریکا یکی را انتخاب کند.»
ظریف تاکید کرده است: «اروپا وعده ادامه برجام حتی بدون آمریکا را داده است.»
علی‌اکبر صالحی نیز در گفت‌وگویی که اخیرا انجام داده، در رابطه با میزان جدی بودن تهدیدهای ایران در صورت خروج آمریکا از برجام گفت: ما به صورت مداوم در حال ارزیابی این مسئله هستیم که آیا این توافق به سود ما هست یا نه و این که بهای ماندن در این توافق زیادتر از حد معقول نباشد. در صورتی که آمریکا از این توافق خارج شود ولی بقیه کشورها همچنان متعهد بمانند، انگلیس، فرانسه، آلمان، چین و روسیه، در این صورت بدون وجود آمریکا نیز به احتمال بسیار زیاد ایران به تعهدات خود در توافق پایبند می‌ماند ولی اگر آمریکا از این توافق خارج شود و در پی آن، متحدان اروپایی‌اش نیز خارج شوند، در این صورت شکی نیست که توافق از هم می‌پاشد و ایران نیز بازمی‌گردد.
برجام منهای آمریکا
برجام منهای آمریکا. نکته‌ای که اکنون مورد پرسش بسیاری است. این که آیا ایران می‌تواند بدون وجود آمریکا به روند توافق هسته‌ای با همکاری‌های اروپایی‌ها ادامه دهد؟
خروج از برجام در قبال پاره کردن برجام یا تداوم برجام بدون اهمیت به نقش آمریکا؟ شاید هر دو گزینه‌های روی میز ایران باشند. با این تفاوت که آمریکای امروز ترامپ شاید به مانند اوباما مورد مقبول اروپا نباشد و همین برگ برنده ایرانی‌ها تلقی شود.
فریدون مجلسی، دیپلمات سابق با بیان این که مسئله برجام منهای آمریکا، از دو دید جنبه حقوقی و جنبه عملی قابل بحث است به آفتاب یزد می‌گوید: «از جنبه حقوقی آمریکا نمی‌تواند از این توافق خارج شود؛ مگر آن که آژانس انرژی اتمی تصدیق کند که ایران تعهداتش را انجام نداده است و پس از آن نیز هیات 1+5 باید این عدم پایبندی را تایید کنند وگرنه دولت آمریکا به تنهایی در این زمینه کاری نمی‌تواند پیش ببرد.»
وی ادامه داد: «اما از لحاظ عملی موسسات و بانک‌های اروپایی قطعا آمریکا را به ایران ترجیح می‌دهند، دیدیم چند روز پیش مجلس جمهوری چک قانون منع فروش مواد برای نیروگاه هسته‌ای به ایران را تمدید کرد این نشان از نفوذ آمریکایی‌ها در غرب حتی در زمان ترامپ دارد.»
مهدی مطهرنیا دیگر کارشناس مسائل بین‌الملل نیز درباره برجام بدون آمریکا می‌گوید: «هر چند آمریکا با پوشش ترامپی‌اش فاقد وجاهت برای سلطه بر نظام بین‌المللی است و ایران تلاش کرده از این فرصت استفاده کند و با نزدیک شدن به اروپا، زمینه‌های جداسازی دو سوی اقیانوس را به وجود آورد، اما در درازمدت و با توجه به جایگاه ایالات‌متحده در نظام بین‌الملل باید گفت این ایجاد شکاف نمی‌تواند مسئله‌ای از مسائل ایران را حل کند.»
وی اضافه کرد: «باید پذیرفت در مجموع آن چه در آمریکا دنبال می‌شود در اروپا با ادبیاتی دیگر بدان توجه می‌شود و آنچه آشکارا آمریکا از آن می‌گوید اروپا در نهان و با هزینه‌های بیشتری از ایران می‌خواهد. در نهایت اگر اروپا قرار بر انتخاب بین ایران و آمریکا داشته باشد حتی در عصر ترامپ نیز اروپا و آمریکا چسبندگی بیشتری با یکدیگر دارند.»
راه چاره
با این اوصاف آیا برجام بدون آمریکا امکانپذیر نیست و در نتیجه همین عدم تداوم برجام بدون حضور ایالات متحده بهترین راهکار آن است تا به طور کلی به زیر توافق هسته‌ای زد و آن را ملغی دانست؟ این سوالی است که مجلسی درباره آن می‌گوید: «باید گفت بدون آمریکا تداوم یک برجام رقیق امکانپذیر خواهد بود اما مطمئنا آن برجام، برجام جدی نیست. تنها راه چاره در نبود آمریکا در برجام، پیوستن ایران به "بریکس" است که در آن کشورهای برزیل، روسیه، چین، هند، آفریقای‌جنوبی در فکر حذف تبادلات دلاری در خود هستند. هر چند این پیوستن نیز به این سادگی‌ها نیست.»
مطهرنیا اما در این باره معتقد است: «برجام بدون آمریکا اگر چه در نگاه اول معقول است اما کامل و عملی نخواهد بود و هزینه‌های بیشتری را هم برای ایران و هم آمریکا و هم اروپا به همراه خواهد داشت.»
وی ادامه می‌دهد: «به نظر می‌رسد در میان‌مدت باید دو طرف به حل و فصل این موضوع بپردازند. شایسته‌تر آن است که برجام در چارچوب 1+5 و حضور آمریکا پیش رود. هر چند طبیعی است که با کنار کشیدن ترامپ، تنها راه، ادامه برجام با اتحادیه اروپا باشد.»
نگرانی از خروج آمریکا از برجام
بدون آمریکا هر چند به نظر می‌رسد در هر صورت وضعیت ایران بدتر از قبل از تحقق برجام نخواهد شد و تبادلات اقتصادی بهتر می‌شود اما شرکت‌های بزرگ‌تر اروپایی بدون آمریکا همکاری با ایران نخواهند داشت. این یعنی این که عملا بدون آمریکا برجام معنایی نخواهد داشت. ولی آیا صحبت‌های ظریف و صالحی نشانی از نگرانی درباره خروج آمریکا از برجام در آینده‌ای نه چندان دور دارد؟ نکته‌ای که مجلسی درباره آن می‌گوید: «بیشتر از آن که این موضوع ناشی از نگرانی باشد ناشی از آگاهی آنها نسبت به این موضوع است که با آمریکا نمی‌توان کنار آمد، ترامپ با مسافرت به عربستان و کشورهای منطقه، بحرین و کویت، جبهه جنگ علیه ایران را تکمیل می‌کند.»
اگر آمریکا را نمی‌توان از برجام حذف کرد پس راه‌حل تداوم برجام چیست؟ نکند تنها راه چاره همان مذاکره دوباره است؟ و آیا اروپایی‌ها پذیرای چنین موضوعی خواهند بود؟ مجلسی معتقد است که اروپایی‌ها هرگز بار دیگر وقت خود را بابت مذاکرات برجام تلف نمی‌کنند آن هم با علم به این که می‌دانند ترامپ تا سه سال دیگر دوره ریاست‌جمهوری‌اش به سر خواهد رسید. با این حال او تاکید دارد که برای برون‌رفت از شرایط فعلی باید موضوع را با همان به اصطلاح کدخدایی که روحانی از آن سخن می‌گفت، حل کرد. اما آیا اساسا در چنین موقعیتی چنین چیزی یعنی مذاکره با آمریکا امکانپذیر است؟ این دیپلمات سابق معتقد است ایران هر خواسته غیر قانونی آمریکایی‌ها را نپذیرد اما در هر صورت راه در همین مذاکره نهفته است.
1+4 می‌شود؟
اگرچه این روزها اروپا مانند سابق، از آمریکا حساب نمی‌برد و گسل بین دو قاره سبز و ایالات متحده به بیشترین حد خود رسیده است اما شواهد پیداست که این جدایی‌ها آن قدرها نیست که برجام به سادگی پیش برود. ترامپی که گفته شده به آب و آتش می‌زند تا کارشناسانش در سومین دوره گزارش خود پیرامون پایبندی یا عدم پایبندی ایران به برجام، عدم‌پایبندی کشورمان را به اثبات رسانند. با این حال نمی شود1+5 را 1+4 فرض کرد.»
